БНР — УНР: першы вопыт дзяржаўных стасункаў

Дыпламатычны кантакт з Украінай стаў адной з першых замежнапалітычных акцыяў БНР. Ён быў выкліканы некалькімі прычынамі. Па-першае, пошукамі саюзнікаў і неабходнасцю міжнароднага прызнання БНР. Па-другое, перад урадам Рэспублікі паўстала вострая патрэба фінансавай пазыкі і наладжвання гандлёвых стасункаў. Геаграфічна, гістарычна і палітычна блізкая Ўкраінская Народная Рэспубліка разглядалася ў якасці найбольш верагоднага партнёра.

Яшчэ адна прычына, што паскорыла дыпламатычны кантакт дзвюх дзяржаў, палягала ў памежна-тэрытарыяльным пытанні, якое ўзнікла ў сувязі з падрыхтоўкай і падпісаннем Берасцейскага міру. Калі Беларусь не заўважалася ў якасці суб’екта міжнародных адносін і яе дэлегацыі было адмоўлена ва ўдзеле ў перамовах, дык статус Украіны выгадна адрозніваўся. Ужо першыя крокі яе дзяржаўна-нацыянальнага самавызначэння не засталіся па-за ўвагай ваюючых дзяржаў і найперш Антанты. Пасля прыняцця 25 чэрвеня 1917 году Цэнтральнай радай I Універсалу з заклікам да ўкраінскага народу “самім тварыць сваё жыццё” і з абвяшчэннем аб стварэнні Генеральнага Сакратарыяту як аўтаномнага ўраду ў Кіеве з’явіліся першыя эмісары cаюзнікаў, якія цікавіліся сітуацыяй і імкнуліся навязаць кантакты з коламі Цэнтральнай Рады.

Пасля кастрычніцкага перавароту цікавасць значна вырасла. Гэтаму спрыялі дзве акалічнасці. Па-першае, 7 лістапада ІІІ Універсалам Цэнтральная Рада абвясціла стварэнне Ўкраінскай Народнай Рэспублікі ў федэрацыі з дэмакратычнай Расіяй. Па-другое, пасля забойства галоўнакамандуючага Духоніна ў Магілёве Кіеў ператварыўся ў дыпламатычны асяродак Антанты, бо сюды перабраліся вайсковыя місіі Англіі, Францыі, Італіі, Японіі, Румыніі, Сербіі і Бельгіі. У пачатку студзеня 1918 году пры УЦР з’явіліся афіцыйныя прадстаўнікі ад Францыі і Англіі. Францыя і Румынія прапанавалі грашовую і тэхнічную дапамогу. Адносіны з Антантай, аднак, перарваліся, калі Ўкраіна пайшла на кантакт з краінамі Чацвярнога саюзу і пачала перагаворны працэс з Аўстра-Венгрыяй і Германіяй.

11 снежня 1917 г. Генеральны Сакратарыят даслаў ноту з патрабаваннем дапусціць Украіну да ўдзелу ў мірных перамовах, і 17 снежня яе дэлегацыя на чале з Усеваладам Галубовічам прыбыла ў Берасце. Дэлегацыя мусіла дабівацца ўключэння ва Ўкраіну Ўсходняй Галіччыны, Букавіны, Закарпацця, Холмшчыны і Падляшша. У выпадку адмовы Аўстра-Венгрыі ад перадачы гэтых земляў ставілася мэта стварэння ў іх аўтаномнага краю.

Просьба перадачы Букавіны і Галіччыны была рашуча адкінута Аўстра-Венгрыяй. Аднак, востра зацікаўленая ва ўкраінскім хлебе, апошняя патрабавала афіцыйнага абвяшчэння ўкраінскай незалежнай дзяржавы. Для кансультацый з урадамі быў зроблены 10-дзённы перапынак.

Пад час яго, 11 студзеня, УЦР прыняла IV Універсал аб абвяшчэнні “незалежнай Украінскай Народнай Рэспублікі”. Замест Генеральнага Сакратарыяту яе ўрадам стала Рада Народных Міністраў, якая абвясціла адной з галоўных задач дасягненне міру з Цэнтральнымі Дзяржавамі.

Тым часам ў хаду падзей ва Ўкраіне ўмяшаліся ваенныя справы: 4 лютага пачалася аблога Кіева бальшавіцкімі войскамі, 9 лютага Цэнтральная Рада была вымушаная пакінуць горад, у які ўвайшлі чырвонаармейскія часці. 11 лютага ў Кіеве была абвешчаная Ўкраінская Работніцка-Сялянская Рэспубліка з Народным Сакратарыятам на чале (Я. Бош, Ю. Кацюбінскі, У. Затонскі і інш.). УЦР была абвешчана злачыннай.

У выніку на адноўленыя перамовы ў Берасце прыбылі ўжо дзве ўкраінскія дэлегацыі — ад УЦР (замест У. Галубовіча яе ўзначаліў А. Сяўрук) і ад Народнага Сакратарыяту. Прызнання менавіта апошняй патрабаваў Л. Троцкі. Аднак дыпламатыя ўкраінскай незалежнай дзяржавы атрымала першую значную перамогу — прызнаная была, нягледзячы на пратэст Троцкага, дэлегацыя УЦР. Украінская дэлегацыя дамаглася ўліку сваіх дзяржаўных інтарэсаў. Паводле падпісанага 27 студзеня (9 лютага) мірнага дагавору паміж Украінай з аднаго боку і Германіяй, Турцыяй, Аўстра-Венгрыяй ды Балгарыяй з другога паўночная мяжа Ўкраінскай дзяржавы ішла “пачынаючы ад Тарнаграда на захадзе па лініі Белаграй, Шчабрэцін, Краснастаў, Пугачоў, Радзін, Міжрэчча, Сарнакі, Мельнік, Высокалітоўск, Камянец-Літоўскі, Пружаны, Выганаўскае возера”1. Такім чынам, частка беларускага Палесся, якая знаходзілася пад нямецкай акупацыяй, перадавалася Ўкраіне. Дадатковымі ўмовамі былі збройная дапамога УНР для барацьбы з бальшавікамі і пазыка ёй 1 млрд. карбованцаў. У адпаведнасці з Берасцейскім мірам Расійская Рэспубліка была абавязана пачаць перамовы з Украінай для заключэння міру.

30 студзеня новы старшыня ўкраінскай дэлегацыі М. Любінскі звярнуўся з заклікам да нямецкага ўраду аказаць ваенную дапамогу з тым, каб “ахаваць нашы паўночныя межы ад раптоўнага ўварвання ворага”2. А ўжо 18 лютага перамовы па віне Л. Троцкага былі сарваны, і нямецкія войскі разгарнулі франтальнае наступленне, якое прывяло да хуткай эвакуацыі бальшавікоў з тэрыторыі і Беларусі, і Ўкраіны. 2 сакавіка ўрад УЦР вярнуўся ў Кіеў, а да канца сакавіка адбылася афіцыйная перадача Ўкраінскай Народнай Рэспубліцы Мазырскага, Рэчыцкага і Гомельскага паветаў. Па законе аб адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле Ўкраіны, прынятым Цэнтральнай Радай, з далучаных паветаў стваралася адміністрацыйная адзінка — Дрыгавіцкая Зямля з цэнтрам у Мазыры3. У павятовыя цэнтры прызначаліся каменданты Цэнтральнай Рады, кіраўніцтва чыгункамі і прамысловасцю перадавалася Кіеву, было прынята рашэнне аб украінізацыі новадалучаных тэрыторый.

Апошнія падзеі амаль што супалі з прыняццем Народным Сакратарыятам БНР 25 сакавіка Трэцяй Устаўной Граматы, якая вызначыла тэрыторыяй незалежнай рэспублікі “ўсе землі, дзе жыве і мае лічбавую перавагу беларускі народ, а ласьне Магілёўшчыну, беларускія часьці Меншчыны, Віленшчыны, Горадзеншчыны, Віцебшчыны, Смаленшчыны, Чарнігаўшчыны і сумежныя часткі суседніх губэрняў, заселеных беларусамі”4. Такім чынам, паводле Граматы, Беларускае Палессе было абвешчана неад’емнай часткай тэрыторыі незалежнай Беларусі.

Для ўрэгулявання пытанняў двухбаковых беларуска-ўкраінскіх адносін неадкладна была сфармаваная і накіраваная ў Кіеў афіцыйная Дэлегацыя Народнага Сакратарыяту ў справе перагавораў. Яе задачы і паўнамоцтвы былі выкладзены ў спецыяльным наказе: афіцыйна паведаміць УНР, а праз яе радыётэлеграф і ўсім народам, пра абвяшчэнне незалежнай БНР; высветліць магчымасці атрымання грашовай пазыкі для ўраду БНР; наладзіць гандлёвы абмен паміж дзвюма краінамі і пастаянную прамую сувязь паміж іх сталіцамі. Асаблівае значэнне надавалася вырашэнню пытання аб двухбаковай мяжы на аснове этнаграфічнага прынцыпу, а таксама дасягненню міжнароднай падтрымкі Ўкраіны ў вызначэнні заходніх і паўночных межаў Беларусі на той жа аснове5.

Для прыезду афіцыйнай камісіі ў Кіеве ў пэўнай ступені была падрыхтавана глеба мясцовымі беларускімі арганізацыямі. З мэтай пашырэння магчымасцей палітычнай дзейнасці Беларуская Вайсковая арганізацыя на тэрыторыі Ўкраіны, што існавала тут, рэарганізавалася ў Беларускую Арганізацыю на тэрыторыі Ўкраіны, якая паставіла пытанні аб скліканні ўсеўкраінскага з’езду беларусаў і складанні нацыянальнага спісу кандыдатаў ва Ўкраінскі Ўстаноўчы сход, а таксама заявіла аб неабходнасці ўступіць у перамовы з украінскім урадам па пытанні далучаных тэрыторый і абароны нацыянальна-беларускіх інтарэсаў іх насельніцтва6.

Гэтыя ініцыятывы якраз супалі з прыездам дэлегацыі Народнага Сакратарыяту ў складзе А. Цвікевіча і С. Рак-Міхайлоўскага. У Кіеве дэлегацыя была папоўнена ў якасці кансультантаў І. Краскоўскім, тагачасным таварышам міністра ўнутраных спраў УНР, і старшынёй Беларускай Арганізацыі на тэрыторыі Ўкраіны І. Курыловічам. Загадчыкам спраў дэлегацыі стаў І. Фарботка. Пазней у кансультацыйных пасяджэннях дэлегацыі ўдзельнічалі таксама Я. Ладноў, П. Трамповіч, А. Мадзалеўскі. Вельмі актыўную ролю ў працы дэлегацыі адыграў М. Доўнар-Запольскі, прыцягнуты спачатку як кансультант, а з 25 красавіка — як правамоцны сябар.

Наладжванне працы дэлегацыі ішло няпроста — каля двух тыдняў яна дамагалася афіцыйнага прызнання з боку Ўкраінскай Цэнтральнай Рады. Першачарговым крокам стала перадача ад імя Народнага Сакратарыяту ў Раду Народных Міністраў УНР заявы пра недапушчэнне на тэрыторыю Беларусі польскага жаўнерскага корпусу, сфармаванага ў межах УНР, пра абвяшчэнне па ўкраінскiм радыё афіцыйнага факту ўтварэння незалежнай Беларускай Народнай Рэспублікі, пра наладжванне прамой тэлефонна-тэлеграфнай сувязі дэлегацыі з Народным Сакратарыятам БНР, прашэнне аб дзяржаўнай пазыцы ў 500 тыс. карбованцаў.

Галоўная цяжкасць не толькі працы дэлегацыі, але і наагул двухбаковых беларуска-ўкраінскіх стасункаў палягала ў сферы міжнародных адносін і сутыкнення інтарэсаў дзяржаў у змаганні за сканчэнне вайны і пасляваеннае ўладкаванне Еўропы. Гэты кантэкст, на наш погляд, быў недастаткова ўлічаны і палітычным кіраўніцтвам Беларускай Народнай Рэспублікі, і дэлегацыяй, бо яны, падобна, спадзяваліся на поўную рэалізацыю абвешчаных ў дзяржаўным самавызначэнні лозунгаў дэмакратыі, братэрства, роўнасці і г.д.

Украінская Народная Рэспубліка была занята змаганнем за здабыццё ўласнага месца ў міжнародных адносінах і ўмацаваннем дзяржаўніцкіх атрыбутаў, сярод якіх найважнейшым разумелася тэрыторыя. Замежнапалітычныя прыярытэты і саюзніцкія арыентацыі УНР былі скіраваны на дзяржавы Захаду. З’яўленне на паўночных межах новага суб’екта міжнародных адносін — незалежнай Беларускай Народнай Рэспублікі сталася падзеяй па-свойму нечаканай для Ўкраіны і мела для яе дваістыя наступствы. З аднаго боку, стваралася магчымасць пазбаўлення Ўкраіны ад перспектывы межаваць на поўначы з варожым бальшавіцкім рэжымам і з’яўляўся палітычны саюзнік ў барацьбе за дзяржаўнае самавызначэнне. З другога, гэта парушала расклад міжнародных адносін, вызначаных падпісаннем Берасцейскага міру, згодна з якім Украіна, разам з іншымі краінамі Чацвярнога саюзу, абавязвалася не прызнаваць дзяржаўных ўтварэнняў на часова акупаваных тэрыторыях Расіі.

Таму рэакцыя Ўкраінскай Цэнтральнай Рады на прыезд дэлегацыі БНР аказалася досыць памяркоўна-асцярожнай. 10 красавіка 1918 году пры абмеркаванні пададзеных дэлегацыяй заяў і Ўстаўных грамат БНР на пасяджэнні Рады Народных Міністраў была звернута ўвага на тое, што абвяшчэнне незалежнай Беларусі датычыць не толькі Ўкраіны, але і многіх іншых краін, таму найперш неабходна высветліць іх стаўленне да гэтага акту. З гэтых прычынаў было вырашана пытанне аб прызнанні незалежнасці БНР зняць з абмеркавання і абмежавацца заявай, што “Рада Народных Міністраў прынцыпова нічога не мае супраць прызнання Беларускай Народнай Рэспублікі незалежнай і будзе рабіць захады да перавядзення гэтай справы ў жыццё законным шляхам”7. Пазіцыя не афіцыйна-юрыдычнага, а толькі фактычнага прызнання Беларусі, не змененая на працягу ўсяго часу знаходжання Ўкраінскай Цэнтральнай Рады пры ўладзе, вызначыла палітычны фон, на якім праходзілі беларуска-ўкраінскія перамовы.

15 красавіка Міністэрства спраў закардонных на імя тагачаснага міністра і адначасова старшыні Рады Міністраў УНР У. Галубовіча атрымала заяву А. Цвікевіча аб галоўнай мэце дэлегацыі: “Па даручэнню Рады БНР маю гонар давесці да Вашай вядомасці, што невыясненне больш-меньш дэтальнай мяжы паміж Украінскай і Беларускай Народнымі Рэспублікамі творыць на мяйсцох шмат непаразуменняў, як у справе функцыяніравання дзяржаўных і грамадскіх устаноў паміж сабой, так і ў жыцці населення. З гэтага погляду і прымаючы на ўвагу заснаванне нармальнага жыцця ў прымежных мейсцах, прашу назначыць камісію ад даверанаго Вам Міністэрства, разам з якой дэлегацыя ў справах замежных перагавораў БНР магла б дэтальна улажыць і змацаваць асобным трактатам дзяржаўныя граніцы абедзьвух Рэспублік”8.

У той жа дзень з украінскага боку была прызначана афіцыйная камісія для перамоваў у памежных справах на чале з прапаршчыкам Анастасам Ліхнякевічам — членам Цэнтральнай і Ўсеўкраінскай Вайсковай радаў i сябрам Украінскай нацыянал-рэвалюцыйнай партыі. Крыху пазней былі прызначаны два іншыя члены камісіі — Мірон Пятроўскі і Мікола Свідэрскi9.

Перамовы пачаліся 19 красавіка. Нягледзячы на ўзаемныя запэўнiваннi ў падтрымцы дзяржаўнага самавызначэння і братэрскіх пачуццях, пераход да тэрытарыяльнага пытання адразу выкрыў сур’ёзныя супярэчнасці бакоў. Гэта выявілася ўжо на першым пасяджэнні пры выпрацоўцы прынцыпаў вызначэння дзяржаўных межаў. Беларускі бок прапанаваў у якасці асноватворнага этнаграфічны прынцып, украінскі ж настойваў на геаграфічным і эканамічным падыходах. Пасля доўгай дыскусіі бакі прыйшлі да кампрамісу: была прынята пазіцыя беларускага боку, але з улікам геаграфічных і эканамічных інтарэсаў. За аснову беларускім бокам была прынята карта этнаграфічнай беларускай тэрыторыі Я. Карскага, украінскім — карты нямецкага генштабу.

Абвастрэнне ў ходзе перамоў адразу выклікала пытанне аб статусе заходняй часткі беларускага Палесся, перададзенай Украіне паводле Берасцейскага міру. А. Цвікевіч заявіў, што зыходнай пазіцыяй дэлегацыі будзе непрызнанне ўмоваў дагавору, падпісанага без удзелу Беларусі, і патрабаванне ўключэння Заходняга Палесся ў прадмет перамоваў. Пярэчанні ўкраінскага боку палягалі на тым, што дагавор мае статус міжнароднага, а Беларусь на момант яго падпісання не існавала як суб’ект міжнародных адносін і з’яўленне post factum незалежнай БНР не можа пазбавіць яго сілы. Аргументы беларускага боку мелі адваротную логіку. Зацятыя спрэчкі не далі выніку10.

Наступным днём на парадку дня паўстала праблема вызначэння лініі дзяржаўнай мяжы і яе канцавых пунктаў на ўсходзе і захадзе. Паводле карты Карскага, беларускі бок прапанаваў лінію мяжы, якая мела ўсходнім пунктам сутоку рэк Дзясны і Судасці ля мястэчка Грамяч, затым ішла на захад праз Гародню Чарнігаўскай губ., па Дняпры да перасячэння з мяжой Кіеўскай губерні, далей — па мяжы Мінскай губерні да населенага пункта Скароднае, адкуль паварочвала на поўнач да Мазыра, працягвалася па Прыпяці і яе прытоку Бобрыку да Выганаўскага возера, а затым ламанай лініяй праходзіла праз Бярозу, Пружаны, Белавежу і Бельск да Мельніка, дзе сыходзіліся межы Украіны, Беларусі і Польшчы.

Са свайго боку, украінская дэлегацыя прапаноўвала лінію, якая на ўсім яе працягу адступала далёка на поўнач ад карты Карскага. Першапачаткова канцавым пунктам на ўсходзе ёю прызначаўся Рагачоў, затым была зроблена саступка, і лінія пачыналася ад Мгліна, ішла па паўночнай мяжы Чарнігаўскай губерні да Веткі, працягвалася на захад праз Горваль, Загор’е, Камаровічы, Морач да Выганаўскага возера. Пацвярджалася пазіцыя аб вызначанасці заходняга кавалка мяжы Брэсцкім мірам11. Такім чынам, лінія праходзіла па сучасным Веткаўскiм, поўначы Гомельскага, Рэчыцкага, Калінкавіцкага, Петрыкаўскага, поўдні Любанскага і Салігорскага праз Івацэвіцкі раёны. За Украінай заставаліся басейн Прыпяці і чыгунка Пінск-Гомель, што абгрунтоўвалася неабходнасцю бяспекі Ўкраіны з поўначы на выпадак, калі незалежная беларуская дзяржаўнасць не ўтрымаецца і на яе тэрыторыі будуць панаваць Расія альбо Польшча. Перавага стратэгічных матываў над этнічнымі была ўскосна пацверджана і на сустрэчы дэлегацыі з М. Грушэўскім, дзе былі выказаны планы прадастаўлення беларусам нацыянальна-персанальнай аўтаноміі і стварэння з Гомельскага, Мазырскага і Рэчыцкага паветаў “беларускага П’емонту”, г.зн. культурна-нацыянальнага самакіравання12.

Контраргументы беларускага боку палягалі ў тым, што захаванне басейну Прыпяці і чыгункі Бранск-Берасце ёсць якраз неабходнай умовай эканамічнага і палітычнага ўмацавання Беларусі, што было б на карысць бяспекі і Ўкраіны. Дапускалася магчымасць перадачы чыгункі ў часовае карыстанне, але было сцверджана, што “тэрыторыя Прыпяці, якая належыць этнаграфічна да Беларусі, з погляду эканамічнага ёсць пытанне для яе жыцця і смерці”. У выніку дзвюх сустрэч, нягледзячы на доўгую дыскусію, пытанне засталося неўрэгуляваным, што і прымусіла беларускі бок інтэнсіфікаваць распрацоўку пытання аб межах.

Створаная адначасова з адпраўкай дэлегацыі ў Кіеў камісія міжнародных справаў пры Радзе БНР распачала дакладнае і падрабязнае апісанне межаў Беларусі. Дзеля стварэння дзвюх- і дзесяцівёрставых картаў Народны Сакратарыят звярнуўся да галоўнакамандуючага германскімі войскамі ў Беларусі генерал-фельдмаршала Гіндэнбурга. Ставілася задача вызначыць межы абсалютна дакладна, з тым каб пры міжнародным абмеркаванні мець абгрунтаванне для адстойвання інтарэсаў Беларусі, а пры неабходнасці — і магчымасці для саступак 13.

Са свайго боку, дэлегацыя ў Кіеве пашырае кола ўдзельнікаў абмеркавання і запрашае ў якасці кансультанта вядомага навукоўца М. Доўнар-Запольскага, які сваёй рашучай пазіцыяй аказвае значны ўплыў на перамоўны працэс.

Па-першае, М. Доўнар-Запольскі прапанаваў зыходзіць з непарушнасці прынцыпу самавызначэння і дзяржаўна-нацыянальных інтарэсаў Беларусі. Па яго меркаванні, адступленне ад лініі, прапанаванай беларускім бокам, недапушчальна, бо “белоруссы имеют и историческое, и экономическое, и этнографическое право на эти территории, даже значительно южнее, чем границы Минской и Гродненской губерний”. Захаванне за Беларуссю Палесся М. Доўнар-Запольскі лічыў неабходным менавіта з этнічных матываў: “…на востоке наши белоруссы обрусели, на западе значительно ополячены, а наша южная часть самая ценная и в национальном и в экономическом отношении. С точки зрения и истории, и этнографии, мы на юге ничего уступать не должны” 14.

Па-другое, М. Доўнар-Запольскі якраз выдатна зразумеў, што пытанне дзяржаўна-тэрытарыяльнага вызначэння Беларусі і Ўкраіны можа быць вырашана толькі зыходзячы са статусу краін як суб’ектаў міжнародных адносін і з улікам геапалітычнай сітуацыі ў Еўропе. Не адмаўляючы значэння двухбаковых перамоваў, навуковец лічыў неабходным рыхтаваць глебу для вынясення пытання на будучую міжнародную канферэнцыю па пасляваенным ўладкаванні, тым больш што міжнародныя пазіцыі Беларусі ў гэтай справе заставаліся значна слабейшымі за ўкраінскія.

Зыходзячы з гэтага, М. Доўнар-Запольскі прапаноўваў змяніць і тактыку, і стратэгію беларуска-ўкраінскіх перамоваў. На першы план выходзіла задача інфармавання пра беларускае пытанне і высвятленне стаўлення да яго асноўных удзельнікаў абодвух ваюючых блокаў — не толькі германскага блоку, але і Францыі, Англіі, а таксама Польшчы. Тэрытарыяльнае пытанне, лічыў ён, можа быць вырашана толькі на шматбаковым узроўні, пры ўліку і выкарыстанні супярэчнасцей паміж суседнімі краінамі. Называючы два геапалітычныя полюсы адносна Беларусі і Ўкраіны — Германію і Расію, М. Доўнар-Запольскі фактычна вызначыў патэнцыйную ролю Беларусі як цэнтру раўнавагі ў рэгіёне. Для Германіі нявыгадныя ні моцная Ўкраіна, ні вялікая Польшча — “в этом плюс и возможный выигрыш для Беларуси”, якая можа зацікавіць Германію і геапалітычна, і як вялікі рынак. Для Расіі ж Беларусь таксама можа прадстаўляць большую цікавасць, чым моцная Ўкраіна. М. Доўнар-Запольскі лічыў, што вывад беларускага пытання на міжнародны ўзровень здольны скласці дыпламатычныя ўмовы і для ўмацавання пазіцый Беларусі на двухбаковых перамовах. А пакуль такія ўмовы не дасягнуты, перамовы з Украінай неабходна зацягнуць альбо перапыніць.

Пазіцыя М. Доўнар-Запольскага выклікала палеміку ў дэлегацыі, але пры падтрымцы “кіеўскіх” удзельнікаў абмеркавання, у тым ліку І. Краскоўскага, яна была прынята за супольную15.

Аднак спроба беларускага боку зрабіць акцэнт на эканамічных узаемаадносінах паміж рэспублікамі і перавесці памежнае пытанне на другі план выклікала адваротную рэакцыю ўкраінскай дэлегацыі, якая запатрабавала дакладнага адказу на пытанні: “1. Ці прызнаюць прадстаўнікі беларускага ўраду прынцыпова, што канцавым пунктам на захадзе з’яўляецца Выганаўскае возера? 2. Ці прызнае беларуская дэлегацыя прынцыпова, што лінія Пінск-Гомель будзе саступлена Ўкраіне?”. Пры ўмове прызнання гэтых пунктаў абяцалася на наступнае пасяджэнне прадставіць праект дамовы ад Украіны16.

Але на наступнай сустрэчы, 22 красавіка, працягу абмеркавання не адбылося, бо беларуская дэлегацыя у адпаведнасці з абранай тактыкай абмежавалася заявай пра немагчымасць ўзяць адказнасць за прыняцце тэрытарыяльных саступак, якіх патрабуе украінскі бок, без узгаднення з кіраўніцтвам БНР і выказала просьбу садзейнічаць удзелу беларускіх прадстаўнікоў у перамовах Украіны з Расіяй, якія рыхтаваліся ў Курску17.

У гэтых умовах і пад ціскам радыкальнай часткі делегацыя пераходзіць да практычных захадаў па вывядзенні праблемы на міжнародны ўзровень. Перамовы з Украінай вырашылі перапыніць. Нямецкаму паслу перадалі складзены М. Доўнар-Запольскім мемарыял — даволі аб’ёмны дакумент, сэнс якога зводзіўся да гістарычнага абгрунтавання дзяржаўнага самавызначэння Беларусі і вызначэння эканамічных падстаў яе незалежнасці. У якасці высновы ўказвалася, што палітыка Германіі адносна Беларусі мае альтэрнатывы. Адна з іх — дазволіць падзяліць тэрыторыю Беларусі, ўмацаваць за яе кошт суседнія дзяржавы і тым самым парушыць баланс сіл у рэгіёне, што супярэчыць інтарэсам самой Германіі. Другі — падтрымаць дзяржаўнае будаўніцтва, прызнаць урад Беларускай Народнай Рэспублікі, непадзельнасць яе тэрыторыі. Апошні варыянт будзе выйгрышным і для Германіі, бо Беларусь мае значныя экспартныя магчымасці збожжа, лесу і прадуктаў жывёлагадоўлі для балтыйскага рэгіёну і сама традыцыйна з’яўляецца рынкам для германскіх і германізаваных тавараў18. Даступныя нам крыніцы, аднак, не дазваляюць высветліць рэакцыю германскага прадстаўніцтва на мемарыял.

З дакументаў вынікае, што сумесныя ўкраінска-беларускія пасяджэнні пасля 22 красавіка больш не адбываліся, хаця афіцыйна яны не былі перапыненыя. 28 красавіка дэлегацыя зацвердзіла праект “Прэлімінарнага дагавору паміж Украінскай Народнай Рэспублікай і Беларускай Народнай Рэспублікай па пытанні дзяржаўнай мяжы”. У ім прапаноўвалася спыніцца ў пытанні тэрытарыяльнага размежавання на наступных пазіцыях: 1. Межы будуць усталёўвацца па ўзаемнай двухбаковай узгодненасці без удзелу трэцяга боку. 2. Ратыфікацыя дагавору аб межах адбудзецца на працягу месяца пасля заканчэння перамоў з Расіяй. 3. Прадстаўнікі беларускага ўраду абавязваліся вышукаць шляхі задавальнення патрэб Украіны ў справе вызначэння яе межаў, наўзамен чаго ўрад Украіны абавязваўся аказаць падтрымку ў перамовах з Расіяй аб прызнанні незалежнасці БНР і вызначэнні расійска-беларускай мяжы19.

Аднак гэтыя дыпламатычныя захады ўжо не маглі мець практычнага сэнсу, бо прыпалі на момант найвастрэйшага ўнутрыпалітычнага крызісу, які прывёў да адхілення Цэнтральнай Рады ад улады. Прычыны гэтай сітуацыі палягалі як ва ўнутранай, так і ў вонкавай палітыцы УЦР. Выявіўшы гістарычную волю ўкраінскага народу да самавызначэння, дзеячы Рады аказаліся непадрыхтаванымі да рэальнага дзяржаўнага будаўніцтва. Большасць з іх спавядала народніцка-сацыялістычную, а не дзяржаўніцкую ідэалогію. Улада і дзяржаўнасць для іх былі хутчэй сродкам для сацыяльных пераўтварэнняў, чым мэтай. Такі падыход выявіўся ва ўтапічнай сацыяльна-эканамічнай палітыцы Цэнтральнай Рады, перш за ўсё ў спробе вырашыць аграрную праблему шляхам сацыялізацыі зямлі і ліквідацыяй прыватнай уласнасці на яе, што выклікала моцную апазіцыю ў заможных і сярэдніх слаях сялянства. Пры гэтым Цэнтральная Рада недаацаніла ролю ўласнай вайсковай сілы ў барацьбе супраць унутраных і замежных ворагаў, унутры яе дыскутавалася пытанне аб замене рэгулярнай арміі народнай міліцыяй.

З гэтай прычыны Рада не здолела знайсці эфектыўных сродкаў барацьбы з бальшавізмам, акрамя запрашэння іншаземных войскаў. Аднак нямецка-аўстрыйская акупацыя Ўкраіны толькі ўскладніла ўмовы дзейнасці УЦР і паслабіла яе пазіцыі. Саюзніцкія войскі, што дэкларавалі свой прыход як вызваленчы супраць бальшавікоў, паводзілі сябе як акупанты. Віна за гэта ў вачах насельніцтва падала на Раду, якая падпісала мірны дагавор. Расчараваўшыся, народ патрабаваў улады больш цвёрдай і прагматычнай у сваіх дзеяннях. Унутры Цэнтральнай Рады безупынна ішла барацьба груповак. Адчуваючы крызіс улады, нямецкая акупацыйная адміністрацыя ўсё актыўней умешвалася ва ўнутранае жыццё краіны. Гэтыя супярэчнасці амаль дасягнулі апагею 28 красавіка. У гэты дзень, калі беларуская дэлегацыя зацверділа праект прэлімінарнага дагавору, падчас пасяджэння Рады нямецкі аддзел проста ў зале арыштаваў міністра замежных спраў М. Любінскага і дырэктара адміністрацыйнага дэпартаменту міністэрства ўнутраных спраў У. Гаеўскага.

На наступны дзень Рада прыняла праект Канстытуцыі УНР і абрала М. Грушэўскага яе прэзідэнтам, доўгачаканыя змены былі ўнесены ў зямельны закон. Аднак гэтыя гістарычныя рашэнні Цэнтральнай Рады аказаліся і апошнімі для яе. У той самы час, калі яны абмяркоўваліся, з’езд хлебаробаў у Кіеве абраў гетманам П. Скарападскага і нямецкія ўлады санкцыянавалі дзяржаўны пераварот.

30 красавіка Цэнтральная Рада была распушчана, а яе кіраўнік М. Грушэўскі пасяліўся пад Кіевам як прыватная асоба. Замест “Украінскай Народнай Рэспублікі” была прынята новая афіцыйная назва краіны — “Украінская дзяржава”. Галоўнай замежнапалітычнай задачай гетманскі ўрад бачыў дасягненне міжнароднага прызнання Ўкраінскай дзяржавы. Прыярытэт па-ранейшаму належаў Германіі, што пацвердзілі афіцыйныя візіты ў Берлін старшыні кабінету Ф. Лізагуба і самога П. Скарападскага ў верасні 1918 году. Вяліся перамовы з нейтральнымі дзяржавамі, але спробы наладзіць кантакты з дзяржавамі Антанты сустрэлі рэзкі пратэст з боку Германіі і Аўстра-Венгрыі.

Гетманскі ўрад звярнуў увагу і на новаўтвораныя на тэрыторыі былой Расійскай імперыі краіны: Фінляндыю, Літву, Грузію, Кубань, Дон, Крым, з якімі наладжваліся дыпламатычныя кантакты. Аднак адносна Беларусі гетманскі рэжым дэманстраваў іншую пазіцыю: прапановы палітычных кантактаў з беларускага боку маўкліва прымаліся, а ў тэрытарыяльным пытанні ўзмацнілася экспансія.

Са зменай дзяржаўна-палітычнага рэжыму ў працы беларускай дэлегацыі ўтварылася паўза. Дакументы аб яе паўнамоцтвах на вядзенне перамоваў былі перададзены новаму ўраду пры сустрэчы з яго старшынёй М. Васіленкам. Але адказ украінскага боку зацягнуўся, і праз пэўны час дэлегацыя вымушана была зноў нагадаць не толькі пра сябе, але і пра існаванне Беларускай Народнай Рэспублікі. 29 мая на імя ўжо новага міністра замежных спраў Украінскай дзяржавы Д. Дарашэнкі быў накіраваны зварот, у якім нагадвалася пра праведзеныя перамовы і тлумачылася, што змена ўраду разглядаецца беларускім бокам як факт унутранага жыцця Ўкраіны, не здольны перакрэсліць міжнародных адносін, у якія ўступіў мінулы ўрад. Зыходзячы з гэтага, дэлегацыя выказвала спадзяванне, што новы ўрад Украіны “з такой жа братэрскай гатоўнасцю” “падтрымае імкненне беларускага народу ў барацьбе за сваё дзяржаўнае існаванне”. Перад міністрам ставілася пытанне, па-першае, аб аднаўленні перарваных беларуска-ўкраінскіх перамоў аб мяжы і, па-другое, аб аказанні ўраду БНР сяброўскай падтрымкі ў справе прызнання яе незалежнасці з боку Расіі20.

Нягледзячы на гэтыя захады, урад П. Скарападскага не спяшаўся з прызначэннем новай камісіі па перамовах аб мяжы, хаця і не адхіліў паўнамоцтваў беларускай дэлегацыі. Практычныя ж захады сведчылі пра намеры паскорыць інтэграцыю новадалучаных тэрыторый. У беларускія паветы прызначаліся “павятовыя камісары” і былі прысланы аддзелы “дзяржаўнай варты”. Практычна пачала здзяйсняцца ўкраінізацыя школы і ўстаноў.

Гэтыя захады вымусілі камісію актывізаваць сваю дзейнасць як прадстаўніка беларускіх інтарэсаў ва Ўкраіне. У кантакт з ёй уступілі сілы, незадаволеныя далучэннем беларускіх тэрыторый да Ўкраіны. На адрас дэлегацыі паступілі пратэсты Гомельскай гарадской думы супраць далучэння гораду да Ўкраіны і прысылкі ўкраінскага камісара 21. З мэтай абароны інтарэсаў беларускіх паветаў Кіеў наведаў прадстаўнік Саюзу землеўладальнікаў Пінскага, Мазырскага, Рэчыцкага і Гомельскага паветаў Ф.Ф. Мухартаў. Ён перадаў у дэлегацыю заяву Саюзу, у якой сцвярждалася, што “насельніцтва азначаных паветаў яскрава цягацее да цэнтру Беларусі — Менску, не ўяўляе свайго дзяржаўнага існавання ў складзе Ўкраіны”. Саюз землеўладальнікаў прапанаваў адклікаць украінскіх камісараў і замяніць іх камісарамі Беларускай Рады, прызначаным са згоды насельніцтва22. Адначасова прадстаўнікі Мазырскага, Рэчыцкага і Гомельскага паветаў наведалі Народны Сакратарыят БНР з мэтай высветліць пытанне аб перспектывах беларуска-ўкраінскіх перамоў і з просьбай аказаць падтрымку ў адкрыцці беларускіх школаў23. Абагульнены матэрыял па зваротах дэлегацыя накіравала міністру замежных спраў Украіны ў выглядзе заявы са свайго боку.

Але адначасова ўкраінскі урад атрымліваў звароты і іншага зместу, якія сведчылі аб рэальнай барацьбе палітычных сіл і дзяржаўніцкіх арыентацый на поўдні Беларусі. Так, напрыклад, у той час, калі Гомельская гарадская дума пратэставала супраць далучэння да Ўкраіны, агульны сход служачых майстэрняў чыгуначнай станцыі Гомель пастанавіў: “Гомель як адзінку Расійскай Рэспублікі пажадана ўліць у адзіную і непадзельную Расію, аднак улічваючы стан абставін — далучыць да Ўкраіны”24.

Амаль разам з заявай Саюзу землеўладальнікаў беларускіх палескіх паветаў Міністэрства замежных спраў атрымала “Дакладную запіску”, аўтарам якой з’яўляліся “карэнныя зямельныя ўласнікі Ігуменскага і Рэчыцкага паветаў” браты Зямлянскія. Спасылаючыся на дасведчанасць у мясцовай сітуацыі, аўтары давалі характарыстыку ўмовам жыцця і палітычным настроям жыхарства ўсёй Менскай губерні. Сярод насельніцтва, на іх думку, дамінавала праўкраінская арыентацыя, якой прытрымлівалася большасць сялян і землеўладальнікаў-“рускіх”, якія гатовы на далучэнне да Ўкраіны не толькі сумежных паветаў, але і ўсёй Менскай губерні, бо менавіта на тавараабмене з Украінай грунтаваўся дабрабыт краю. Значна меншую групу насельніцтва складала “так званая шляхта і зямельныя ўласнікі-палякі”, якія мелі натуральныя памкненні да Польшчы, але былі гатовыя падтрымаць пазіцыю большасці, каб пазбегнуць ломкі гаспадаркі. Даводзілася таксама, што мясцовае насельніцтва ўжо зжыло і “ўтапічныя бальшавіцкія ілюзіі”, і памкненні “да сепарацыі і стварэння ўласнай незалежнай дзяржавы”. Апошняе адбылося на аснове ўсведамлення, “што край бедны хлебаробнай зямлёй і з насельніцтвам далёка палітычна не спелым уяўляе сабой аб’ект сумнеўнай якасці для стварэння самастойнай дзяржавы”. Аўтары запіскі прапаноўвалі ўкраінскаму ўраду скарыстаць настроі беларускага насельніцтва для пашырэння тэрыторыі Ўкраінскай дзяржавы25.

У гэтых умовах захады дэлегацыі па перамовах не аказвалі належнага ўплыву на пазіцыю ўкраінскага ўраду ў тэрытарыяльным пытанні. На пачатку чэрвеня замест Дрыгавіцкай зямлі была створана часовая Палеская губерня з уключэннем у яе Рэчыцкага, Пінскага і Мазырскага паветаў. Гомельскі павет далучаўся да Чарнігаўскай губерні26. Адначасова прымаецца “Законапраект аб адміністрацыйным дзяленні далучаных да Ўкраіны паветаў паміж губернямі”, які сведчыў, што тэрытарыяльныя прэтэнзіі ўраду Скарападскага не абмяжоўваюцца абшарамі, вызначанымі Берасцейскім мірным дагаворам. Адпаведна з праектам, беларускія паветы размяркоўваліся наступным чынам: Пінскі, Брэст-Літоўскі і Кобрынскі далучаліся да Валынскай губерні, Мазырскі і Рэчыцкі — да Кіеўскай, Гомельскі — да Чарнігаўскай. Планавалася таксама ўключэнне ў склад губерняў Украінскай дзяржавы частак суседніх сумежных паветаў, у тым ліку і беларускіх: частка Пружанскага павету Гарадзенскай губерні далучалася да Кобрынскага павету, часткі Слуцкага і Бабруйскага — да Рэчыцкага, частка Сенненскага павету — да Глухаўскага Чарнігаўскай губерні, частка Рагачоўскага — да Гомельскага27.

Усвядоміўшы немагчымасць вырашэння тэрытарыяльнага пытання на міждзяржаўным узроўні, дэлегацыя прапанавала Народнаму Сакратарыяту абараніць беларускія інтарэсы ў далучаных да Ўкраіны паветах праз прызначэнне ў іх камісараў ад БНР28. На пачатку чэрвеня камісарам у далучаныя паветы быў прызначаны служачы праўлення Лібава-Роменскай чыгункі Язэп Няцецкі. Яго паўнамоцтвы былі вызначаны ў спецыяльным пасведчанні: “Народны Сакратарыят, згодна з пастановай сваёй за 4 чэрвеня г.р., мае гонар паведаміць Вам, што Вы назначаны Намесьнікам Народнага Сакратарыяту БНР на ўсю Гомельшчыну і Палесьсе (паветы Менскай губерні: Пінскі, Мазырскі, Рэчыцкі; Магілёўскай губерні: Гомельскі; Чарнігаўскай: Навазыбкаўскі, Ноўгарад-Северскі, Суражскі, Мглінскі і Арлоўскай губерні: Бранскі). Дзеля гэтага Вы павінны ўвайсці ў адносіны як з найвышэйшай акупацыйнай Уладай, так і з Гарадамі і Земствамі і іншымі грамадскімі арганізацыямі, каб там на месцах арганізаваць беларускую ўладу, на каторую бы маглі апірацца ўсе тамашнія жыхары — беларусы і грамадзяне Беларусі, а ў першы чарод — уцекачы, каторыя варочаюцца на сваю бацькаўшчыну. Са сваей стараны Народны Сакратарыят прыме ўсе неабходныя меры, каб праца Ваша на такім атветным становішчы прынесла рэальныя скуткі для дабра Беларусі”29.

Найвастрэйшым пытаннем дзейнасці дэлегацыі на апошнім этапе стала праблема бежанцаў, якіх на тэрыторыі Ўкраіны, па звестках Народнага Сакратарыяту, налічвалася каля 200 тысяч. Пытанне набывала палітычнае значэнне, таму што сярод іх актыўную працу вялі літоўскія і польскія камісіі, якія рэгістравалі уцекачоў як грамадзян Польшчы і Літвы. З пратаколу дэлегацыі зразумела, што ёй ставілася пытанне аб заснаванні ў Кіеве беларускага этапна-рэгістрацыйнага пункта і прыгадваецца дзейнасць Беларускай бежанскай камісіі 30. Захаваліся таксама звесткі аб існаванні аналагічнай камісіі ў Гомелі пад кіраўніцтвам Я. Няцецкага.

Адным з апошніх дыпламатычных крокаў дэлегацыі стала ўручэнне 29 мая старшыні расійскай дэлегацыі ва Ўкраіне Х. Ракоўскаму спецыяльнай ноты, адрасаванай ураду Савецкай Расіі. У дакуменце нагадвалася аб абвяшчэнні БНР і яе незалежнасці, паведамлялася аб непрызнанні ў сувязі з гэтым пунктаў Берасцейскага міру, што датычаць тэрыторыі і інтарэсаў БНР. Да ноты былі прыкладзены Другая і Трэцяя Ўстаўныя граматы БНР. Савецкаму ўраду прапаноўвалася заключыць з паўнамоцнымі прадстаўнікамі БНР дагавор аб дзяржаўных межах.

Апошні пратакол кансультацыйнага пасяджэння беларускай дэлегацыі датаваны 10 чэрвеня, пасля чаго па патрабаванні Народнага Сакратарыяту БНР яе афіцыйныя сябры А. Цвікевіч і С. Рак-Міхайлоўскі вярнуліся ў Менск.

Такім чынам, першы кантакт Беларусі і Ўкраіны як самастойных дзяржаў не даў пэўных палітыка-юрыдычных вынікаў. Цяжкасці вядзення перамоваў былі абумоўлены шэрагам аб’ектыўных фактараў, якія ад пачатку аслабілі пазіцыі беларускага боку, галоўны сярод якіх — няўдзел Беларусі ў падпісанні Берасцейскага міру, што паставіла яе па-за рамкі міжнароднага дагавору і пазбавіла міжнароднай падтрымкі. Украіна ў гэтым сэнсе мела абсалютную перавагу. Прысутнічаў, на наш погляд, і суб’ектыўны момант — нягледзячы на афіцыйны статус дэлегацыі па перамовах, яе пазіцыя не была цвёрда вызначана, а змена тактыкі са спасылкай на непаўнамоцнасць толькі знізіла аўтарытэтнасць перад украінскім бокам і дала яму падставы перайсці да ўльтыматыўнага тону. Толькі праз паўгоду ўзаемны цяжкі досвед барацьбы за незалежную дзяржаўнасць прывёў да збліжэння суседніх краін — увосень 1918 году ўрад Украінскай Дырэкторыі пайшоў на афіцыйнае прызнанне Беларускай Народнай Рэспублікі. Але і тады тэрытарыяльнае пытанне не было пастаўлена пад перагляд — паўднёвыя раёны Беларусі фармальна ўваходзілі ў склад Украіны да пачатку 1919 г., пакуль нямецкія войскі канчаткова не эвакуяваліся і не саступілі іх Чырвонай арміі. Але надалей лёс гэтага рэгіёну і яго дзяржаўную прыналежнасць вырашала ўжо іншая краіна — РСФСР і іншая ўлада — бальшавіцкая.

Аўтар: Валянціна Лебедзева, выкладчыца тэорыі і гісторыі культуры Гомельскага ўнівэрсытэту.

Крыніца: Часопіс “ARCHE” №5, 2001 (паводле http://hbnr.org )

1 Українська Центральна Рада: документи і матеріали. В 2-х томах. Т. 2. — Київ: 1997. С. 138.
2 Верстюк В.Ф., Осташко Т.С. Діячі Української Центральної Ради. Біографічний довідник. — Київ: 1998. С. 244.
3 Українська Центральна Рада: документи і матеріали. С. 181.
4 Спадчына. 1993. № 2. С. 107.
5 Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі. Менск-Вільня-Прага-Нью-Ёрк. Т. 1. Кн. 1. Сс. 60—61.
6 Тамсама. С. 109.
7 ЦДАВО Ўкраіны. Ф.1064, воп.1, спр.4, арк.67—68.
8 ЦДАВО Ўкраіны. Ф.2592, воп.1, спр.62, арк.5, 5-адв.
9 Тамсама. Арк. 9.
10 Тамсама. Арк. 25-адв., 26, 26-адв.
11 Тамсама. арк. 43—44.
12 Архівы БНР. Т. 1. Кн. 1. С. 110.
13 НАРБ. Ф.62. воп.1, спр.191, арк.182.
14 Архівы БНР. Т. 1. Кн. 1. С. 110.
15 Тамсама. С. 111—112.
16 ЦДАВО Ўкраіны. Ф.2592, воп.1, спр.62, арк.48—49.
17 Архівы БНР. Т. 1. Кн. 1. С. 50—51.
18 Тамсама. С. 125—127.
19 ЦДАВО Ўкраіны. Ф.3766, воп.1, спр.68, арк.4, 4-адв.
20 Тамсама. С. 151.
21 Тамсама. Спр.139, арк.1, 1-адв.
22 НАРБ. Ф.62. воп.1, спр.47, арк.116.
23 ЦДАВО Ўкраіны. Ф.3766, воп.1, спр.186, арк.38.
24 Тамсама. Арк.75—77.
25 Тамсама. Арк.39.
26 Тамсама. Арк.15—19.
27 Архівы БНР. Т. 1. Кн. 1. С. 148.
28 НАРБ. Ф.62, воп.1, спр.22, арк.162.
29 Архівы БНР. Т. 1. Кн. 1. С. 147.
30 Турук Ф.Ф. Белорусское движение. Москва. 1921. С.118—119.