Вытокі дыпламатыі БНР

Урад БНР ужо ў першыя месяцы пасля абвяшчэння незалежнасцi зрабiў шэраг крокаў па стварэнню сваёй дыпламатычнай службы — важнага атрыбута дзяржаўнасцi. Гэта была вельмi складаная задача i прычын гэтаму было некалькi. Па-першае, урад — Народны Сакратарыят — не быў прызнаны акупацыйнымi германскiмi ўладамi. Па-другое, сябры Рады БНР i Народнага Сакратарыята i ўсе, хто iм дапамагаў, выконвалi свае абавязкi, можна сказаць, на грамадскiх пачатках. Сродкаў для сталага фiнансавання дзяржаўнай дзейнасцi не хапала. Па-трэцяе, кiраўнiчы актыў БНР не меў вопыту мiжнароднай дзейнасцi, у распараджэннi Народнага Сакратарыята не аказалася анiводнага прафесiянальнага дыпламата з беларусаў. А тым часам сярод задач, якiя паўсталi перад БНР i яе стваральнiкамi, на першае месца вылучылiся як раз задачы дыпламатычнага характару: паўплываць на ход перамоў у Брэст-Лiтоўскiм на карысць Беларусi, наладзiць адносiны з германскiмi ўладамi i дамагацца ад iх прызнання БНР i яе ўрада, нарэшце, забяспечыць дыпламатычнае прызнанне БНР з боку iншых дзяржаў.

Складанасць i важнасць знешнепалiтычных задач добра разумелi стваральнiкi БНР. У складзе Народнага Сакратарыята адразу ж была прадугледжана пасада народнага сакратара па замежным справам. Сябры Рады вельмi ўважлiва ставiлiся да персанальна-кадравых пытанняў у гэтай справе. Мiнiстрам замежных спраў неабходна было зацвердзiць найбольш аўтарытэтнага i адукаванага чалавека. Выйсце было знойдзена такiм чынам: замежныя справы ў Народным Сакратарыяце даручалiся старшынi першага ўрада — Язэпу Варонцы. Гэта быў вядомы на Беларусi палiтычны дзеяч, журналiст, публiцыст. З 1917 г. з’яўляўся членам ЦК Беларускай Сацыялiстычнай Грамады, адным з кiраўнiкоў I Усебеларускага з’езда i iнiцыятараў абвяшчэння БНР.

Сумяшчэнне пасад старшынi i сакратара па мiжнародным справам дазволiла сканцэнтраваць на праблемах знешняй палiтыкi большасць арганiзацыйных i фiнансавых магчымасцей Народнага Сакратарыята, скiраваць сюды найбольш падрыхтаваных людзей.

Першым крокам беларускай дыпламатыi можна лiчыць удзел у мiрных перамовах у Брэст-Лiтоўскiм. Дакладней будзе сказаць, што Выканкам I Усебеларускага з’езда накiраваў у Брэст-Лiтоўскi дэлегацыю ў складзе А. Цвiкевiча, С. Рак-Мiхайлоўскага, I. Серады з мэтай абаранiць на перамовах iнтарэсы Беларусi. Менавiта гэтых людзей можна лiчыць першымi дыпламатамi Беларусi ў XX ст. Паколькi свабодна перамяшчацца па беларускай тэрыторыi дэлегацыя не мела магчымасцi — iснавала пагроза арышту з боку СНК Заходняй вобласцi, дэлегацыя дабiралася ў Брэст праз Украiну. У вынiку беларусы прыбылi ў Брэст толькi 15 лютага.

Паўнамоцтвы прадстаўнiкоў БНР не былi прызнаны дэлегацыяй Савецкай Расii, яе прадстаўнiк Л. Карахан не пажадаў сустрэцца з беларусамi. Нягледзячы на гэта, прадстаўнiкi Беларусi атрымалi статус дарадчыкаў пры ўкраiнскай мiрнай дэлегацыi, якая была афiцыйна дапушчана на перамовы. Беларуская дэлегацыя таксама здолела сустрэцца з членамi германскай дэлегацыi: Розенбергам, Шылерам, Гофманам i перадаць iм мемарандум, у якiм гаварылася аб стварэннi беларускай дзяржавы, выказваўся пратэст супраць умоў мiрнага дагавору, па якiм частка беларускiх тэрыторый адыходзiла да Германii, а таксама супраць таго, што дагавор не прадугледжваў кампенсацыйных выплат беларускаму насельнiцтву за страты, выклiканыя вайной. Гэта была першая спроба кiраўнiцтва БНР дабiцца суверэнiтэту рэспублiкi шляхам мiжнароднага прызнання.

У красавiку 1918 г. на Украiну была накiравана надзвычайная дэлегацыя, якая стварыла ў Кiеве беларускую дыпламатычную мiсiю. У дэлегацыю ўвайшлi вядомыя дзеячы беларускага руху: кiраваў мiсiяй А. Цвiкевiч, сябрамi дэлегацыi з’яўлялiся С. Рак-Мiхайлоўскi i Л. Леўчанка, кансультантам быў прафесар М. Доўнар-Запольскi, кiраваў справамi Ю. Фарботка. Дэлегацыя працавала над стварэннем сумеснай беларуска-ўкраiнскай камiсii па вызначэнню дзяржаўнай мяжы памiж Украiнай i БНР; рыхтавала праект абвяшчэння ўрадам еўрапейскiх краiн аб незалежнасцi Беларускай Народнай Рэспублiкi, якое меркавалася перадаць па радыё ва ўсе еўрапейскiя сталiцы.

Дыпламатычныя прадстаўнiкi Беларусi падчас знаходжання на Украiне абменьвалiся афiцыйнымi вiзiтамi з главой Украiнскай Цэнтральнай Рады М. Грушэўскiм, мiнiстрам замежных спраў Любiнскiм, мiнiстрам унутраных спраў Ткачэнкам, вайсковым мiнiстрам Жукоўскiм, у ходзе якiх высвечвалi становiшча на Беларусi, дамагалiся фiнансавай i харчовай дапамогi для БНР. З вайсковым мiнiстрам Жукоўскiм вырашалi пытанне аб фармiраваннi беларускiх войскаў на тэрыторыi Украiны, у сувязi з чым стварылi асобую вайсковую камiсiю, у якую ўвайшлi прадстаўнiкi Беларускай Нацыянальнай Арганiзацыi ў Кiеве1.

Восенню 1918 г. былi арганiзаваны надзвычайныя мiсii, якiя зрабiлi падарожжы ў Кiеў да ўрада гетмана П. Скарападскага (мiсiя была акрэдытавана пры мiнiстры загранiчных спраў — Д. Дарашэнку), у Варшаву — да Рады Рэгенцкай, у Вiльню — да ўрада Лiтоўскай Тарыбы. Мiсiя беларускага ўрада, арганiзаваная дзеля падарожжа да бальшавiкоў у Маскву, не выехала з-за небяспекi “не вярнуцца да хаты жывою”2. Такая форма дыпламатычнай дзейнасцi, як накiраванне за мяжу афiцыйных дэлегацый, займала ў БНР у 1918 г. ледзьве не першае месца. З-за дэфiцыту квалiфiкаваных кадраў кiраўнiцтва БНР аддавала перавагу накiроўванню за мяжу надзвычайных мiсiй з дакладнымi даручэннямi i на кароткi тэрмiн.

20 кастрычнiка Рада Мiнiстраў БНР накiравала дэлегацыю ў Берлiн i Берн з даручэннем дамагацца незалежнасцi i захавання германскiх войскаў на беларускай тэрыторыi3. У склад дэлегацыi ўвайшлi I. Лесiк, Р. Скiрмунт, К. Савiч, I. Луцкевiч, Ш. Розенбаум. Але, паколькi пачалася германская рэвалюцыя, дэлегацыi прыйшлося вяртацца ў Мiнск з прычыны карэннага змянення абставiн4. З такой жа мэтай былi накiраваны дэлегацыi ў Латвiю, Эстонiю, Фiнляндыю, Данiю, Францыю, Балгарыю, Чэхiю. Гэтыя дэлегацыi з мемарандумам кiраўнiцтва Беларускай Народнай Рэспублiкi i брашурай прафесара М. В. Доўнар-Запольскага “Асновы дзяржаўнасцi Беларусi”, выданай на беларускай, рускай, нямецкай, французскай, польскай мовах, спрабавалi дамагацца прызнання незалежнасцi i дапамогi для сваёй радзiмы.

Безумоўна, што далёка не ўсе пералiчаныя краiны маглi забяспечыць Беларусi рэальную дапамогу, i кiраўнiцтва БНР гэта разумела, але такiм чынам яно iнфармавала сусветную грамадскасць аб становiшчы на Беларусi. Гэтыя падарожжы таксама мелi станоўчыя вынiкi для ўнутранай працы беларусаў пад нямецкай акупацыяй. Ужо пасля першых з iх немцы пайшлi на нейкiя ўступкi ўладам БНР, сталi нават даваць грошы на асветнiцкiя i культурныя справы.

У склад дэлегацый, як згадвалася вышэй, уключалiся сапраўды дастойныя, знакамiтыя людзi з Беларусi — А. Цвiкевiч, I. Лесiк, В. Луцкевiч, прафесар М. Доўнар-Запольскi, П. Трэмповiч. Кожны з iх быў шырока адукаваны, ведаў замежныя мовы, меў меньшы цi большы вопыт палiтычнай дзейнасцi. На жаль, архiвы i iншыя крынiцы не захавалi для нас звесткi аб тым, як фармiравалiся дэлегацыi, як яны былi забяспечаны матэрыяльна-тэхнiчна, якiм транспартам карысталiся, дзе размяшчалiся i г. д. Адказы на гэтыя пытаннi можна толькi ўявiць сабе, калi ўзгадаць умовы i акалiчнасцi грамадскага жыцця.

Захавалiся асобыя пасведчаннi Рады БНР, якiя выдавалiся дыпламатычным прадстаўнiкам Беларусi. Гэтыя пасведчаннi друкавалiся на спецыяльных бланках, падпiсвалiся маршалкам i сакратаром Рады, засведчывалiся пячаткай Рады Беларускай Народнай Рэспублiкi. У адным з такiх пасведчанняў паведамлялася: “Паказчык гэтага, член Рады Беларускай Народнай Рэспублiкi, Iван Станкевiч, згодна з пастановаю Рады, абраны членам дэлегацыi да Лiтоўскай Тарыбы дзеля перадачы пастановы Рады Б.Н.Р. i ўпаўнаважаны сумесна з усёй дэлегацыяй весцi перагаворы, а таксама выступаць ад iменi Рады Беларускай Народнай Рэспублiкi”5.

Амаль з першых дзён iснавання Сакратарыят па мiжнародных справах распачаў дыпламатычную перапiску, галоўную форму iснавання дыпламатычных устаноў. За мяжу дасылалiся мемарандумы, мемарыялы, асабiстыя i вербальныя ноты, звароты да ўрадаў суседнiх i iншых дзяржаў, а таксама афiцыйныя лiсты паслам i прадстаўнiкам замежных дзяржаў. Складалiся iнфармацыйныя лiсты дыпламатычных прадстаўнiкоў БНР аб становiшчы ў краiне знаходжання. Звароты кiраўнiцтва БНР да замежных дзяржаў падпiсвалiся старшынёй урада i мiнiстрам замежных спраў. Асабiстыя ноты, якiя складалiся па вельмi важным i прынцыповым пытанням, як правiла, падпiсвалiся кiраўнiком дыпламатычнага прадстаўнiцтва цi мiсii. Дыпламатычная перапiска (у адрозненне ад дзяржаўнай дакументацыi, якая вялася на беларускай мове) выконвалася звычайна на мове той краiны, куды накiроўвалася пасланне. Захавалiся дакументы на ўкраiнскай, рускай, польскай, нямецкай, англiйскай, французскай мовах. Звароты да ўрадаў вялiкiх дзяржаў рабiлiся ў некалькiх экземплярах на некалькiх мовах. Характэрным прыкладам дыпламатычнай перапiскi БНР з’яўляецца заява кiраўнiцтву Паўднёва-Усходняга cаюза (“Паўднёва-Усходнi саюз казачых войскаў, горцаў Каўказа i вольных народаў стэпу” — быў абвешчаны ў кастрычнiку 1917 г. ва Уладзiкаўказе; уваходзiлi тэрыторыi Дону, Кубанi, Стаўрапольскi край). “Народный Секретариат имеет честь обратиться к Временному Правительству Юго-Восточного Союза… Настоящее заявление вручить Правительству доверяем чрезвычайному нашему посланнику Павлу Викторовичу Тремповичу”6.

У красавiку 1918 г. урадам БНР быў пасланы мемарандум на iмя “Господина имперского канцлера”, падпiсаны Народным Сакратарыятам. У мемарандуме была змешчана II Устаўная грамата i выкладзены заканадаўчыя мерапрыемствы, якiя меркавала здзейснiць кiраўнiцтва БНР. 19 красавiка 1918 г. на iмя старшынi Рады БНР прыйшоў адказ нямецкага камандавання на просьбу Рады самой регуляваць пытаннi, звязаныя з мясцовым насельнiцтвам. У лiсце сцвярджалася, што законная ўлада на гэтай тэрыторыi належыць нямецкаму камандаванню i толькi яно мае права вырашаць усе грамадзянскiя i вайсковыя пытаннi.

25 сакавiка 1918 г. дэлегацыяй БНР у Кiеве быў дасланы лiст германскаму паслу пры Украiнскай Радзе, у якiм увага пасла засяроджвалася на развiццi “беларускага пытання”, прапаноўвалася прызнаць незалежнасць БНР, усталяваць спрыяльныя адносiны з нямецкiмi ваеннымi ўладамi, а таксама падтрымаць захаванне тэрытарыяльнай цэласнасцi краiны. Праз месяц, 25 красавiка на афiцыйнай аудыенцыi нямецкаму паслу пры Украiнскай Народнай Рэспублiцы быў уручаны мемарыял прыкладна такога ж зместу. Па гэтых дакументах можна прасачыць, з якой упартасцю i нават дыпламатычнымi хiтрасцямi прадстаўнiкi беларускага ўрада спрабавалi дабiцца прызнання Германiяй факта незалежнасцi БНР. “Этот вопрос (о независимости) стал жгучим и от Германского Правительства зависит — поставить ли его в благоприятное положение и тем обратить симпатии нашего народа к Германии, или же обратить симпатии и взоры нашего народа в другую сторону, быть может менее благоприятную для германских интересов… В интересы Германского Правительства, смеем думать, не может входить расчленение Белоруссии на части между соседями и усиление их за счет Белоруссии. Быть может для германской политики безразличны границы Беларуси на востоке, но усиление Польши за счет Беларуси придаст полякам основание строить Великую Польшу, что едва ли может входить в интересы Германии”7.

” Мемориал белорусского правительства господину председателю мирной конференции в Париже” змяшчае пералiк аргументаў на карысць стварэння Беларускай Народнай Рэспублiкi (яшчэ на I Усебеларускiм з’ездзе было прынята пастанаўленне аб абавязковым прысутнiчаннi беларускай дэлегацыi на будучай мiрнай канферэнцыi). У траўнi 1918 г. беларуская дэлегацыя перадала Х. Т. Ракоўскаму — старшынi савецкай дэлегацыi ў Кiеве, асабiстую ноту А. Цвiкевiча — кiраўнiка дэлегацыi па пытаннях знешнiх перагавораў БНР. У гэтым дакуменце, у прыватнасцi, гаварылася: “Считаю необходимым от имени правительства Белорусской республики выразить глубокую уверенность, что социалистическое правительство Советской республики, первое в мире утвердившее священный принцип самоопределения народов, пойдет навстречу белорусскому народу в его борьбе за свою государственную самостоятельность, за свое единство и целостность своей земли”8. Сам стыль даннага паслання гаворыць аб жаданнi наладзiць адносiны шляхам дыпламатычных кантактаў.

Прадстаўнiк Беларусi ў Кiеве, з нагоды заключэння 27 жнiўня 1918 г. дадатковага дагавора памiж Расiяй i Германiяй, уручыў Расiйскай савецкай мiрнай дэлегацыi асабiстую ноту. У ёй гаварылася, што Рада — паўнамоцны орган беларускага народа, абвясцiўшая актам 25 красавiка 1918 г. аб незалежнасцi i непадзельнасцi Беларусi, аб чым паведамлены ўсе вялiкiя дзяржавы, пратэстуе супраць падзелу Беларусi Брэсцкiм мiрам. Дагавор жа ад 27 жнiўня зноў разрывае тэрыторыю дзяржавы: згодна яму да Германii адыходзiць паўночна-усходняя акраiна да р. Бярэзiны, чаму ўрад БНР выражае рашучы пратэст. У гэтай i iншых падобных нотах мелася на ўвазе адна мэта: яшчэ i яшчэ нагадаць савецкiм уладам аб тых захадах, якiя рабiла Рада БНР для захавання незалежнасцi сваёй дзяржавы, дабiцца прызнання факта адарвання Беларусi ад Савецкай Раcii i яе права на самавызначэнне9.

Дыпламатычная пошта дэлегацый i мiсiй БНР за мяжой дастаўлялася на радзiму праз кур’ераў, якiя находзiлiся ў штаце дыпламатычных мiсiй i консульстваў. Рэгулярная дастаўка дыпламатычных дакументаў сведчыць аб добра наладжаным iнфармацыйным абмене памiж дыпламатычнымi прадстаўнiцтвамi i ўрадам БНР. Дыпламатычныя кур’еры дастаўлялi дакументы дыпламатычнай перапiскi з суседнiх i еўрапейскiх краiн, дзе знаходзiлiсь пасланнiкi БНР, у Мiнск, а пазней у Вiльню i Гродна, куды прыйшлося пераехаць ураду Беларускай Народнай Рэспублiкi.

Найбольш складанай справай было ўтварэнне за мяжой пастаянных дыпламатычных i консульскiх устаноў. Галоўнай перашкодай заставалася праблема юрыдычнага прызнання БНР iншымi краiнамi, бо з гэтага фармальнага акта распачынаецца, згодна з мiжнародным правам i традыцыяй, устанаўленне дыпламатычных зносiн, а ўжо потым адчыняюцца замежныя дыпламатычныя прадстаўнiцтвы.

Першай прызнала, праўда дэ-факта, БНР Украiна, i памiж дзяржавамi былi ўстаноўлены дыпламатычныя адносiны. Яшчэ да афiцыйнага прызнання БНР Украiнскай Рэспублiкай памiж абедзвюма дзяржавамi адбыўся абмен консульствамi. Украiна назначыла ў Мiнск А. М. Кваснiцкага, а Беларусь у Кiеў — П. В. Трэмповiча10. З 16 чэрвеня 1918 г. П. Трэмповiч узначалiў беларускае консульства, якое адразу ж пачынае рэгiстраваць беларусаў — грамадзян БНР. Для ўсталявання эканамiчных сувязяў памiж Украiнай i Беларуссю ў Кiеве была створана Беларуская гандлёвая палата. Захавалiся сведчаннi аб тым, што Украiна аказала БНР фiнансавую дапамогу: Украiнская Рада субсiдзiравала Раду БНР 300 000 руб.11

Летам 1918 г. было створана яшчэ адно консульскае прадстаўнiцтва Беларускай Народнай Рэспублiкi на Украiне — у Адэсе, таксама на поўднi Расii — у Растове, на Паўночным Каўказе — у Стаўрапалi, у Лiтве — у Вiльне, i нават у Маскве. Консульствы рэгiстравалi беларускiх грамадзян, выдавалi iм пасведчаннi аб тым, што яны сапраўды з’яўляюцца грамадзянамi БНР, пры магчымасцi аказвалi грашовую дапамогу.

Па захаваўшымся дакументам можна зрабiць выснову, што консулы Беларускай Народнай Рэспублiкi не толькi прызначалiся Народным Сакратарыятам, але i выбiралiся мясцовымi аб’яднаннямi беларусаў, органамi дыяспары, з некалькiх кандыдатур. Гэта пацвярджаецца дакладам Нацыянальнага Камiсарыята ў Адэсе (ад 6 жнiўня 1918 г.): “Согласно предоставленному Народным Секретариатом правом Национальная Рада два раза рассматривала вопрос о выборе консула. На пост консула выдвинуты следующие кандидатуры: Некрашевич, местный белорусский деятель, Карташов, бывший председатель Витебской губернской земской управы, Трофимов, местный белорусский деятель, и Балицкий, местный белорусский деятель. Окончательные выборы назначены на 10 августа”12.

Моцным бокам знешнепалiтычнай дзейнасцi беларускага ўрада было iнфармацыйнае забеспячэнне i прапагандысцкая праца: пасылка агiтатараў, дастаўка лiтаратуры, выданне беларускiх газет, iнфармаванне прэсы i замежных краiн аб становiшчы на Беларусi. У гэты перыяд у Беларусi выходзiла больш за два дзесяткi газет рознай палiтычнай накiраванасцi, у якiх дастаткова падрабязна асвяшчалася знешнепалiтычная дзейнасць БНР. Пры дыппрадстаўнiцтвах i мiсiях БНР арганiзоўвалiся прэс-бюро, рэгулярна выдаваўшыя спецыяльныя бюлетэнi, якiя асвяшчалi становiшча на Беларусi, дзейнасць прадстаўнiкоў БНР у розных краiнах. Дыпламатычныя прадстаўнiкi Беларускай Народнай Рэспублiкi знаёмiлi загранiчную прэсу з беларускiм пытаннем, пратэставалi супраць гвалтаў, якiя над iм адбывалiся.

Iнфармацыйная падтрымка мiжнароднай дзейнасцi ўрада БНР вялася на розных замежных мовах. Праца Е. Канчара “Белорусский вопрос” да моманту Версальскай мiрнай канферэнцыi выйшла на беларускай, рускай, лiтоўскай, нямецкай, польскай мовах. Брашура М. В. Доўнар-Запольскага “Асновы дзяржаўнасцi Беларусi” таксама была выдана на некалькiх замежных мовах. Глава ўрада БНР А. Луцкевiч, пры падрыхтоўцы да мiрнай канферэнцыi ў Парыже, асабiста перакладаў яе на французскую i польскую мовы13.

Натуральна, у дыпламатычных прадстаўнiкоў i супрацоўнiкаў дыпламатычных мiсiй маладой беларускай дзяржавы яшчэ не было, да i не магло быць, прафэсiяналiзму i вопыту дыпламатычнай працы. Iх не ведалi ў дыпламатычных колах вялiкiх дзяржаў, як калiсьцi прадстаўнiкоў Расiйскай iмперыi. Аднак у дыпламатаў беларускай дзяржавы было вялiкае жаданне адстойваць права на незалежнасць сваёй радзiмы. Козырам дыпламатычных прадстаўнiкоў Беларусi ў гэтай справе было тое, што ўсе яны мелi выдатную адукацыю i валодалi часцей за ўсе некалькiмi замежнымi мовамi.

Вынiкам дыпламатычнай дзейнасцi Беларускай Народнай Рэспублiкi ў 1918 г. можна лiчыць:

• устанаўленне кантактаў з замежнымi ўрадамi;
• удзел (i падрыхтоўку) у мiжнародных канферэнцыях з мэтай звярнуць увагу да становiшча на Беларусi, да неабходнасцi захавання цэласнасцi дзяржавы ў яе этнаграфiчных i гiстарычных межах;
• iнфармацыйную i прапагандысцкую працу;
• стварэнне першых дыпламатычных прадстаўнiцтваў, мiсiй, консульств на тэрыторыях замежных краiн i ўзаемны абмен iмi.

1918 г. з’явiўся толькi першым этапам у знешнепалiтычнай дзейнасцi БНР. Тая праца, якую здолелi правесцi за гэты перыяд, легла ў аснову мiжнароднай дзейнасцi кiраўнiцтва БНР у замежжы.

Аўтар: Паўлава Таццяна Якаўлеўна — аспірант Інстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі

Крыніца: Белорусский журнал международного права и международных отношений, №3, 1999 (паводле http://hbnr.org/ )

1 Архiвы Беларускай Народнай Рэспублiкi. Вiльня—Нью-Ёрк—Менск—Прага, 1998. Т. 1. Кн. 1. С. 86.
2 Варонка Я. Беларускi рух ад 1917—1920 гг. М., 1920. С. 14.
3 Дзяннiца. № 38. 1998. 19 лiстапада.
4 Знешняя палiтыка Беларусi: Зборнiк дакументаў i матэрыялаў. Мн., 1997. Т. 1. С. 76.
5 Архiвы Беларускай Народнай Рэспублiкi. Т. 1. Дадатак.
6 За дзяржаўную незалежнасць Беларусi. Выданне Беларускай Центральнай Рады. Лёндан, 1960. С. 30.
7 Архiвы Беларускай Народнай Рэспублiкi. Т. 1. Кн. 1. С. 127.
8 Турук Ф. Беларускае двiжэнне // Очерк истории национального и революционного движения белорусов. М., Госиздат. 1921. С. 117.
9 За дзяржаўную незалежнасць Беларусi. С. 90.
10Канчер Е. Белорусский вопрос. Мн., 1925. С. 82.
11 Там же.
12 За дзяржаўную незалежнасць Беларусi. С. 31.
13 Сидоревич А. Антон Луцкевич: Документальная повесть. Неман. 1990. № 7. С. 127.