Прамень сьвятла: Марыя Паўліна Сурвілла

Зіна Гімпелевіч. Прадмова да кнігі “Др Марыя Паўліна Сурвіла (1964-2020). З Беларуссю ў сэрцы” (пераклад з ангельскай)

Мы прапануем вашай увазе зборнік артыкулаў, прысьвечаных памяці доктара Марыі Паўліны Сурвіллы (Maria Paula Survilla), прафэсара этнамузыкалёгіі і музыказнаўства Вартбурскага коледжа, Уэйвэрлі, штат Аёва, ЗША.

Паўліна Сурвілла памерла ўвечары 25 красавіка 2020 г. ва ўзросьце 56 гадоў. Прычынай яе сьмерці стала рэдкая хвароба, ад якой, паводле статыстыкі, у ЗША памірае адзін зь мільёна жыхароў. Яе муж, доктар музычных навук Эрык Вахман, і сыны Антон і Валік з дапамогай сяброў клапаціліся аб Паўліне да апошняй хвіліны яе жыцьця. Яна не пакутавала. Дзякуючы ім Паўліна спакойна пакінула наш сьвет, аточаная любоўю. Тым ня менш, гэтую жахлівую страту цяжка ўсьвядоміць. Анёлы зарана забралі яе ад нас.

Каханы бацька прафэсара Паўліны Сурвіллы, Янка Сурвілла, адышоў у лепшы сьвет значна раней. Акрамя мужа і сыноў у Паўліны засталіся маці, Івонка Сурвілла, сястра Ганна, маці мужа Брэнда, дзядзька Лявон і іншыя сваякі ў Канадзе, Францыі (Парыж і Тулюза), ЗША і Летуве (Вільня). Сотні калег, студэнтаў і сяброў былі ўзрушаныя горам. Сапраўды, немагчыма ўявіць жыцьцё безь фізічнай прысутнасьці Паўліны, бо, безумоўна, яе прафэсійныя і асабістыя якасьці былі ўнікальнымі. Паказальна, што на сьмерць прафэсара Сурвіллы аднымі зь першых пасьля сям’і адрэагавалі яе студэнты. Яны пісалі ўспаміны, песні, лісты і пасьмяротныя словы пра Паўліну да яе родных.

Уступ да кнігі артыкулаў у памяць выдатнага навукоўца можа падацца вам, паважаныя чытачы, крыху прыватным. Але ўсе мы ведаем, што кожны факт зь мінулага чалавека ўтрымлівае ў сабе індывідуальны погляд на жыцьцё і працу — у тым ліку нараджэньне, жыцьцёвы шлях і сьмерць. Таму такі падыход цалкам апраўданы пры напісаньні біяграфіі, што папярэднічае збору навуковых артыкулаў. Гэтыя артыкулы належаць выдатным навукоўцам, палітыкам і дзеячам культуры з Паўночнай Амэрыкі і Эўропы. З аднаго боку, тэмы большасьці артыкулаў і нарысаў непасярэдна не датычаць асноўнай спэцыялізацыі Паўліны — беларускай этнамузыкалёгіі. З іншага — шырокая тэматыка выданьня цесна зьвязвае надрукаваныя ў зборніку творы з разнастайнымі інтарэсамі праф. Сурвіллы: гісторыяй, адукацыяй, выкладаньнем, фальклёрам, палітыкай, архітэктурай, выяўленчым мастацтвам, палітычнымі і многімі іншымі навукамі. Як і практычна ўсе аўтары гэтага выданьня, яна мела цікавасьць да розных галінаў ведаў. Яшчэ б хацелася дадаць, што кожны артыкул напісаны на працоўнай мове ягонага аўтара: беларускай, ангельскай, францускай, гішпанскай і расейскай. Усе гэтыя мовы былі функцыянальнымі мовамі доктара і прафэсара Паўліны Сурвіллы.

Сапраўды, прамень сьвятла Паўліны Сурвіллы жывы і працягвае ўплываць на нас. Яна шчодра падаравала частку сябе кожнаму з нас, і мы будзем захоўваць яе падарунак, пакуль будзем жыць на гэтым сьвеце. Усе мы, хто захапляецца яе сьвятлом, адчуваем яе прысутнасьць у кожнай справе, да якой яна спрычынялася. Ніжэй будуць пададзеныя найгалоўнейшыя і найважнейшыя факты біяграфіі Паўліны Сурвіллы. Пры напісаньні біяграфіі мы абапіраліся на сьведчаньні родных, калег, сяброў, студэнтаў, на зьвесткі з асабістай старонкі на вэб-сайце Вартбурскага коледжа ды іншыя дакумэнты.

Як стыпэндыянт праграмы Фулбрайта, Паўліна Сурвілла пакінула значны сьлед у гуманітарных і сацыяльных навуках праз шматлікія публікацыі ды выступленьні на канфэрэнцыях і кангрэсах па ўсім сьвеце.

Праф. Сурвілла была выдатным пэдагогам. Яе інавацыйныя мэтады навучаньня плённа адукоўвалі студэнтаў, а таксама выхоўвалі іх, вучылі мужнасьці, цывілізаванасьці, падтрымцы людзей у складаных жыцьцёвых сытуацыях.

Паўліна была здольным адміністратарам і адыгрывала вядучую ролю ў розных прафэсійных арганізацыях і няўрадавых установах. Шчырая сяброўка для ўсіх, верная, разумная і добрая, сваёй дзейнасьцю яна стала сапраўдным узорам для шматлікіх студэнтаў, калег і сяброў.

А цяпер, шаноўныя чытачы, у прадбачаньні вашай цікавасьці да інфармацыі, якую вы атрымаеце з артыкулаў зборніка, дазвольце мне спачатку пазнаёміць вас з гісторыяй жыцьця Паўліны Сурвіллы.

Маладыя гады. Адукацыя

Марыя Паўліна нарадзілася 1 лютага 1964 года ў Мадрыдзе ў сям’і беларускіх эмігрантаў Івонкі Шыманец і Янкі Сурвіллы. Абое бацькоў актыўна ўдзельнічалі ў жыцьці беларускай дыяспары, якая пасьля вайны зьявілася ў Эўропе, Паўночнай Амэрыцы і Аўстраліі. Бацькі былі высокаадукаванымі людзьмі. Янка атрымаў магістарскую ступень у эканоміцы, а Івонка студыявала ў Вышэйшай школе мастацтва ў Парыжы і атрымала дыплём лінгвіста ў Сарбоне. Замест таго, каб шукаць добра аплочваную працу па спэцыяльнасьці, сям’я вяла беларускія радыёперадачы на Беларусь з Мадрыда (1958—1965). Беларуская грамада падтрымлівала праграмы да 1965 г. Штомесячны заробак мужа і жонкі складаў сто даляраў. Нягледзячы на фінансавыя цяжкасьці, сям’я Сурвіллаў лічыла сябе шчасьлівай, бо яны жылі разам і працавалі дзеля сваёй Радзімы, расказваючы беларусам праўду пра БССР, СССР і дэмакратычны Захад. Фінансавае становішча сям’і палепшылася пасьля таго, як Нацыянальнае радыё Гішпаніі ўзяло Івонку і Янку на пастаянную працу рэдактарамі і перакладчыкамі на гішпанскую мову: Янку з французскай, а Івонку — з ангельскай (1965—1969). Іх дачушкі Ганна і Паўліна з дзяцінства валодалі беларускай, французскай і гішпанскай мовамі.

Дзякуючы выхаваньню ў сям’і Паўліна з раньніх гадоў мела пачуцьцё спагады да абяздоленых, якое толькі расло і разьвівалася з часам. Яна стала асабліва чулай да несправядлівасьці, якую перажывалі ў сьвеце народы і асобы. Крытычнае мысьленьне Паўліны высьпела рана і зь цягам часу стала галоўным чыньнікам яе прафэсійнай і валянтэрскай дзейнасьці. Нярэдка гэтая дзейнасьць была скіраваная на абарону прыгнечаных нацыяў. Цалкам натуральна, што пералік паняволеных народаў для Паўліны пачынаўся з краіны, дзе нарадзіліся яе бацькі: Беларусь адной зь першых у сваім рэгіёне была захопленая саветамі.

Гаворачы пра Паўліну Сурвіллу, абавязкова трэба падкрэсьліць такія яе якасьці, як шырокае мысьленьне, арыгінальнасьць, незалежнасьць, а таксама поўную адсутнасьць эгаізму (Паўліна валодала ўнікальнай здольнасьцю ставіць агульныя інтарэсы наперад асабістых). Атрымаўшы добрую адукацыю, яна ўсё жыцьцё працягвала назапашваць новыя грунтоўныя веды. Як вынік, Паўліну Сурвіллу можна з поўным правам назваць чалавекам, які зрабіў сябе сам. Чалавекам, галоўнымі характарыстыкамі якога былі ня толькі шырокая эрудыцыя, але найперш сьціпласьць. Дэвізам Марыі Паўліны заўсёды было: «Лепш даваць, чым браць». Пры ўсім гэтым яна мела харызматычны, сонечны характар і дасканалае пачуцьцё гумару.

Сям’я Сурвіллаў у складзе чатырох асобаў пераехала ў Канаду ў 1969 г. Паўліна адразу ўключылася ў жыцьцё сваёй новай краіны. У школе яна пачала вывучаць ангельскую мову, прымаючы актыўны ўдзел у моладзевых рухах Атавы з 1977 г. Яна стала адным з сяброў-заснавальнікаў, а потым старшынёй Канадскай моладзевай этнакультурнай рады. А яшчэ грала ў музычным аркестры моладзі, які існаваў пад патранажам генэрал-губэрнатара Канады. Пазьней Паўліна Сурвілла працавала сэртыфікаваным экскурсаводам у канадзкім Парлямэнце. Яна спрычынілася да выданьня школьнай газэты і стала галоўным рэдактарам штогодніка. У школе Паўліна карысталася папулярнасьцю сярод аднагодкаў і знайшла сяброў на ўсё сваё далейшае жыцьцё. Самае моцнае сяброўства, заснаванае на ўзаемнай любові да музыкі, склалася з Эрыкам Вахманам.

Эрык і Паўліна атрымалі ступень бакаляўраў музыкі ва Унівэрсытэце Атавы ў 1987 г., дзе Эрык займаўся інструмэнтальнай музыкай, а Паўліна вывучала этнамузыкалёгію і клярнет. Іхнае дзіцячае сяброўства перарасло ў сапраўднае каханьне, і яны пажаніліся ў год сканчэньня ўнівэрсытэта. Абое працягнулі адукацыю ва Ўнівэрсытэце штата Мічыган, Эн-Арбар, дзе Паўліна і Эрык атрымалі ступень магістраў. На гэтым яны не спыніліся і былі залічаныя на наступны, доктарскі ўзровень навучаньня па сваіх спэцыяльнасьцях. Эрык атрымаў ступень доктара ва ўнівэрсытэце штата Паўночная Караліна (г. Грынсбара), а Паўліна атрымала ступень доктара ў Мічыганскім унівэрсытэце. Пасьля заканчэньня ўнівэрсытэта яна выкладала тэорыю музыкі ва Ўнівэрсытэце штата Паўночная Караліна і пазьней у Вартбурскім коледжы.

Праца Паўліны пастаянна прэміявалася самымі прэстыжнымі фондамі, пачынаючы са стыпэндыі Фулбрайта, якую яна атрымлівала падчас вучобы на атрыманьне ступені доктара. Яе творчыя працы па-сапраўднаму цікавыя — як для навукоўцаў, так і для звычайнага чытача. Напрыклад, кніга Сурвіллы «Пра русалак і рок-сьпевакоў: шуканьне сябе і вызначэньне нацыі праз сучасную беларускую музыку» стала наватарскім дасьледаваньнем у галіне этнамузыкалёгіі Беларусі, бо пытаньні, узьнятыя ў манаграфіі, па-ранейшаму застаюцца сучаснымі і актуальнымі ў беларускай і сусьветнай этнамузыкалёгіі. У дзевяці разьдзелах кнігі аўтар грунтоўна раскрывае дваццаць пяць тэмаў.

А вось як гэтая кніга нараджалася. Паўліна наведала Беларусь у 1993 г., падчас кароткачасовага пэрыяду палітычнага і культурнага адраджэньня (1991—1994). Cтаршынём Вярхоўнага Савета Беларусі быў тады вядомы беларускі фізік, член-карэспандэнт Акадэміі навук Беларусі, прафэсар Станіслаў Шушкевіч. Нягледзячы на пачатак лібэралізацыі ў Беларусі, Паўліна зазнала на сваім досьведзе, як цяжка было паразумецца зь некаторымі кіраўнікамі калгасаў, тыпу А. Лукашэнкі, якія працягвалі кіраваць паводле старых камуністычных традыцыяў. Аднак большая частка насельніцтва розных пакаленьняў, асабліва інтэлігенцыя Беларусі, а таксама маладыя музыкі, мастакі і пісьменьнікі спадзяваліся на дэмакратычную будучыню сваёй радзімы. Большасьць з гэтых маладых людзей былі нашчадкамі вяскоўцаў, і таму яны па-ранейшаму шанавалі сваю спадчыну. Хутка яны ўсім сэрцам прызналі Паўліну як свайго аднадумца. Гэтаксама прызналі яе за сваю жыхары беларускіх вёсак, якія дасьледчыца пасьпела тады наведаць. Праўда, спачатку вяскоўцы нясьмела давалі інтэрвію Паўліне. Яе абсталяваньне, магнітафоны і відэамагнітафоны былі навінкай для жыхароў вёсак. Тым ня менш гэтых людзей зацікавіла асоба і справа Паўліны Сурвіллы — у супрацьлегласьць рэакцыі прасавецкіх функцыянэраў, якім вельмі недаспадобы прыйшліся падарожжы дзяўчыны па беларускіх вёсках. Вяскоўцам жа спадабаліся адкрытасьць, ветлівасьць, натуральны гумар Паўліны, яе павага да старэйшых. Яны бачылі яе непадробную цікавасьць да іх жыцьцёвага досьведу, любоў да чароўных легендаў, гісторый, казак, прымавак, песень і танцаў. Сапраўды, тады Паўліна сабрала ўнікальны матэрыял для сваёй доктарскай дысэртацыі. Выдавецтва Rutledge зьвярнулася да дасьледчыцы адразу пасьля абароны дысэртацыі і апублікавала яе рукапіс у спэцыялізаванай сэрыі «Выбітныя дысэртацыі», а кніга і сёньня працягвае і будзе надалей заставацца ўзорам сапраўднага наватарскага дасьледаваньня.

Рознабаковая акадэмічная дзейнасьць

З 1989 г. Паўліна Сурвілла пачала актыўна выступаць на штогадовых канфэрэнцыях Канадскай асацыяцыі славістаў (Canadian Association of Slavists, CAS), якая падтрымліваецца Кангрэсам Канадскай фэдэрацыі навуковых і гуманітарных дасьледаваньняў. Нават пераехаўшы ў Злу- чаныя Штаты, Паўліна працягвала ўдзельнічаць у навуковым жыцці Канады да 2017 г. Першае фундаментальнае дасьледаваньне Сурвіллы — яе магістарская дысертацыя «Музыка і ідэнтычнасьць: беларусы ствараюць музыку ў Паўночнай Амэрыцы» — была апублікаваная ў 1990 г. Пасьля гэтага пачалі рэгулярна выходзіць новыя працы. Напрыклад, яна напісала ўступ да эсэ Вітаўта Мартыненкі і Анатоля Мяльгуя «Праз рок-прызму». Беларускай музыцы прысьвечаныя такія навуковыя артыкулы Паўліны Сурвіллы, як «Ад меркаваньня да эстэтыкі: Беларусь як суб’ект у паэтычных і музычных тэкстах», «Рок-музыка ў Беларусі», «Беларусь» і многія іншыя.

Сапраўды, 1989 і 1990 гг. сталі ключавымі ў адукацыі і навуковай дзейнасьці Паўліны Сурвіллы. Яна далучылася да асноўных навуковых таварыстваў Паўночнай Амэрыкі і Эўропы, дзе прадставіла дасьледаваньні аб Беларусі ў галіне літаратуры, этнамузыкалёгіі, выяўленчага мастацтва, паліталёгіі, перакладу, мовазнаўства, гісторыі і ў іншых сфэрах навукі. Яе выступленьні на канфэрэнцыях і кангрэсах здабылі ёй шмат пасьлядоўнікаў і дапамаглі ня толькі замацаваць беларусістыку ў Паўночнай Амэрыцы і Эўропе, але і заснаваць беларускую этнамузыкалёгію.

Д-р Паўліна Сурвілла ўдзельнічала (разам з дактарамі Вітаўтам Кіпелям, Янам Запруднікам, Куртам Вулхайзэрам, Дэвідам Марплсам, Зінай Гімпелевіч, магістрамі Зорай Кіпель, Галінай Русак і іншымі навукоўцамі) у стварэньні Паўночна-Амэрыканскай асацыяцыі беларусістаў (North American Association of Bielarusists (NAAB); 1999—2015). Яна займала пасаду прэзыдэнта гэтай арганізацыі ў 2005—2010 гг., а таксама рэдагавала газету NAAB, якая выходзіла два разы на год, і пісала артыкулы і нататкі для гэтага выданьня. Яе стыль кіраваньня, заснаваны на калегіяльнасьці ў прыняцьці рашэньняў, быў бездакорным.

Паўліна Сурвілла працягвала распрацоўваць сваю ўлюбёную тэму этнамузыкалёгіі і агульнай музыкалёгіі ў дасьледніцкай працы, выкладаньні, прэзэнтацыях на кангрэсах; музыка паводле жанраў перадавалася праз розныя, нават папулярныя сродкі інфармацыі. Адзначым хіба некаторыя з выступаў дасьледчыцы: адметныя ўчасткі для пасярэдніцтва беларускай музыкі, праграмы Радыё Свабодная Эўропа, інтэрнэт і сацыяльныя сеткі.

Таксама яна дасьледавала сувязі паміж музыкай, дыпляматыяй, міграцыяй і памяцьцю. Паўліна аддана верыла ў сілу адукацыі, а гуманітарныя навукі былі яе ўлюбёнай сфэрай дзейнасьці. З гэтага пункту гледжаньня Вартбурскі коледж, дзе мастацтва і гуманітарныя навукі знаходзіліся на вельмі добрым узроўні і карысталіся павагай і дзе арыгінальныя ідэі Паўліны былі добра ўспрынятыя, вельмі падыходзіў ёй і спрыяў яе далейшаму навуковаму разьвіцьцю.

Яе мэтодыка выкладаньня заахвочвала студэнтаў да арыгінальнага мысьленьня. Паглядзіце, калі ласка, на тэмы некаторых студэнцкіх прэзэнтацыяў толькі за 2016 г.:

«Лячэбныя вібрацыі жыцьця: музычны і гуманістычны падыход да лячэньня музыкай і да халістычнай мэдыцыны ў тыбэцкім будызме», «Набліжэньне да музыкі: як танцавальная музыка можа выклікаць зьмены», «Ад ізгояў да канцэртных музыкантаў: зьмяненьне ролі ансамбляў мэталёвых барабанаў на працягу апошняга стагодзьдзя», «Гаіты: музыка і ліквідацыя наступстваў стыхійных бедзтваў», «Бясплатнае піва, пакуль ёсьць запасы: аналіз баварскага Актобэрфэста і яго трансфармацыя», «Лясны пажар: вывучэньне ідэнтычнасьці і сілы праз флямэнка», «Жанчыны і музыка: апэратыўныя дэканструкцыі полу і розуму», «Мазарабскі сьпеў і музычныя і духоўныя ідэнтычнасьці ў сярэднявечнай Эўропе», «Ірляндзкая арфа і нацыяналізм», «Страчанае ў перакладзе: што мы губляем у крос-лінгвістычнай этнаграфіі».

Сапраўды, у дадатак да таго, што Паўліна сама была таленавітым дасьледчыкам і выдатным адміністратарам, яна яшчэ зрабілася цудоўным выкладчыкам.

Водгукі студэнтаў

Існуюць сотні прысьвечаных прафэсару Паўліне Сурвільле студэнцкіх водгукаў, якія і сёньня, пасьля яе сыходу, працягваюць зьяўляцца на яе старонцы ў Facebook. Мы прапануем вашай увазе толькі самыя першыя, узятыя з вэб-сайта Вартбурскага коледжа.

«Ідэя запісацца на курс этнамузыкалёгіі доктара Сурвіллы ў Вартбурскім коледжы стала адным з найлепшых рашэньняў у маім жыцьці. Курс насамрэч зрабіў мяне пасьпяховай студэнткай, фэміністкай, музыкантам, актывісткай, дасьледчыцай, лідарам, слухачом і чалавекам. Курс этнамузыкалёгіі ў Вартбургу дае добрыя веды ў тэорыі, гісторыі і практыцы заходняй клясычнай музыкі. Курс ня толькі знаёміць студэнтаў з музыкай розных культур за межамі заходняга клясычнага канону, але і вучыць разумець і цаніць усе жанры музыкі. Гэта вельмі істотна для ўсіх студэнтаў, але асабліва для тых, хто пажадае працягваць далейшае навучаньне, альбо для тых, хто хоча стаць выкладчыкам музыкі і такім чынам будзе перадаваць сваё этнаграфічнае і дэталёвае разуменьне музыкі наступнаму пакаленьню. Этнамузыкалёгія ў Вартбургу — выдатны прыклад высокага ўзроўню сапраўднай гуманітарнай адукацыі. Курс пашырыў межы майго разуменьня і маіх ведаў пра ўзаемадзеяньне розных культур, пра іх музыку і пра тое, як музыка выкарыстоўваецца і засвойваецца. Скончыўшы курс, я даведалася пра тое, як музыка, сацыяльная справядлівасьць і палітыка шчыльна ўзаемадзейнічаюць».

Кейт Хафман, магістр (ступень атрымана з найвышэйшай адзнакай) у галіне гуманітарных навук. Магістарская дысэртацыя «Адміністрацыя мастацтваў і культурная палітыка» абароненая ў Лёнданскім унівэрсытэце Вялікабрытаніі ў 2016 г.; ступень бакаляўра ў галіне музыкі атрыманая ў Вартбурскім коледжы ў 2015 г.

«Курс этнамузыкалёгіі зьмяніў мой погляд на дасьледаваньні, практыку выкананьня і музычную інтэрпрэтацыю кожнага вывучанага твора. Курс навучыў мяне таму, што музыка — гэта больш чым проста ноты на старонцы. Я ведаю, што большая частка музыкі, якая выконваецца па ўсім сьвеце, нідзе не запісаная — гэта народная музыка. Раней я лічыла, што вельмі дзіўна сустракаць народныя мэлёдыі ў творах кампазытараў, якіх заходнія музыказнаўцы лічаць вельмі значнымі для заходняй клясычнай музыкі, — напрыклад, у творах Шапэна, Глінкі, Рымскага-Корсакава, Дворжака, Коплянда і многіх іншых. Я даведалася, што існуе гіерархічны дысбалянс паміж заходняй клясычнай музыкай і ўсімі іншымі відамі музыкі. Найбольш важная рэч, якую я ўсьвядоміла пасьля заканчэньня курсу этнамузыкалёгіі, — што ўсе віды музыкі вельмі важныя, бо яны глыбока зьвязаныя з культурай. Музыка прысутнічае ў кожнай сфэры нашага жыцьця. Менавіта культурныя суадносіны розных стыляў музыкі надаюць кожнаму жанру пэўны сэнс і прызначэньне. Веды, якія я атрымала з этнамузыкалёгіі, выклікалі ў мяне найвялікшую павагу да іншых культур і іх музыкі. Калі я вывучаю новы музычны твор, я выкарыстоўваю свае веды і імкнуся да выкананьня, якое б адпавядала пэўнаму пэрыяду часу ці культуры. Этнамузыкалёгія дазволіла мне стаць ня толькі добрым музыкам, але і своеасаблівым амбасадарам у культурнай дзейнасьці».

Кэты Райс, студэнтка Тэхаскага ўнівэрсытэта; магістр гуманітарных навук, Унівэрсытэт Нэбраскі (Лінкальн), кляса клярнэта, 2016; бакаляўр музыкі па клясе клярнэта, Вартбурскі коледж, 2014.

«Палымянае служэньне ідэям мастацтва і гуманізму праяўляецца ўва ўсім, што б ні рабіла доктар Сурвілла. У Вартбурскім коледжы яна адпрацавала два тэрміны ў якасьці Slife Professor на катэдры гуманітарных навук (2010—2016). У гэты час прафэсар Сурвілла распрацавала і рэалізавала свой праект, які прапануе выкладчыкам і студэнтам унікальную магчымасьць злучыцца вакол віртуальнага «агменю ведаў». Праграма заахвочвае кантакты студэнтаў і выкладчыкаў па-за межамі фармальнай аўдыторыі і заснаваная на больш глыбокіх і асабістых сувязях паміж настаўнікамі і вучнямі, а таксама на эўрапейскім падыходзе да чытаньня і абмеркаваньня тэкстаў, вядомым пад назвай «мадэль кіраванага чытаньня». Праграма дазваляе студэнтам весьці працэс чытаньня разам з прафэсарам, пры гэтым засяроджваючыся на сувязях паміж уласнымі задачамі і практычнымі ды філязофскімі ідэямі, разьвіванымі аўтарам кожнага канкрэтнага твора. Тэксты, абраныя выкладчыкамі, падкрэсьліваюць ключавую ролю гуманітарных навук для сучаснай навуковай думкі».

Да шматлікіх новаўвядзеньняў прафэсар Сурвілла дадала рэгулярныя летнія вандроўкі студэнтаў уздоўж Шляху сьвятога Якуба (праз поўнач Гішпаніі і поўдзень Францыі). Зразумела, што такі ўнікальны праект патрабаваў велізарнай падрыхтоўкі і займаў значны час (каля некалькіх месяцаў). Падчас такіх пілігрымак Паўліна Сурвілла была кіроўцам, экскурсаводам, выкладчыкам, які глыбока абазнаны ў эўрапейскіх культурных ляндшафтах, а таксама перакладчыцай у стасунках паміж студэнтамі і мясцовымі жыхарамі. Ня менш адукацыйным было знаёмства студэнтаў з народнай культурай і мастацтвам тых мясьцін, якія яны наведвалі. Гэтыя падарожжы адкрывалі моладзі вочы на сьвет эўрапейскай культуры, натхнялі іх на далейшыя дасьледаваньні ў галіне этнаграфіі, узбагачалі іх дасьледчыцкія навыкі. З аднаго боку, гэты досьвед рыхтаваў студэнтаў да асьпірантуры (тых, хто быў здольны і гатовы ісьці гэтым шляхам), а з другога — навучаў іх гуманізму і грамадзянскім абавязкам у адносінах да менш прывілеяваных людзей.

Абарона інтарэсаў гуманітарных навук

«Доктар Сурвілла разам з калегамі з гуманітарнага аналітычнага цэнтру Вартбурскага коледжа нязьменна прасоўвае мастацтва і гуманітарныя навукі. Разам з студэнцкай супольнасьцю цэнтр праводзіць разнастайныя мерапрыемствы, у тым ліку з запрашэньнем замежных гасьцей і спэцыялістаў, здольных падкрэсьліць значнасьць праблемаў антрапалёгіі, сацыялогіі і нэўралёгіі».

Сапраўды, той, хто выкладае ў Паўночнай Амэрыцы на дзённай форме навучаньня, ведае: «дзённая праца» — гэта аксюмаран, бо праца ніколі не спыняецца. Аднак гэта не перашкодзіла прафэсару Паўліне Сурвіле, якая аднаасобна стварыла цэлую галіну навукі — этнамузыкалёгію Беларусі ў Паўночнай Амэрыцы, — быць адной з лідараў і ў іншых сфэрах навуковага і грамадзкага жыцьця Паўночнай Амэрыкі, Эўропы і Беларусі. Напрыклад, Паўліна Сурвілла стала выканаўчым дырэктарам Цэнтра беларускіх дасьледаваньняў (Center of Belarusian Studies (CBS)) — унікальнага адукацыйнага цэнтра, які быў заснаваны першым амбасадарам ЗША ў незалежнай Беларусі, спадаром Дэвідам Хейвудам Суорцам як філіял Паўднёва-Заходняга коледжа ў Канзасе. Быў сабраны багаты архіў і распрацавана праграма студэнцкага абмену, якая дазволіла прывезьці ў ЗША маладых навукоўцаў з Беларусі.

У 2019 г. Цэнтр беларускіх дасьледаваньняў трансфармаваўся ў Фундацыю для падтрымкі і прапаганды беларускіх дасьледаваньняў (Foundation for Belarusian Research and Advocacy (FBRA)), якая была зарэгістраваная як няўрадавая арганізацыя ў Вашынгтоне. Заснавальнікамі фундацыі былі Дэвід Суорц, прафэсары Эрык Вахман і Паўліна Сурвілла. Доктар Сурвілла стала выканаўчым дырэктарам FBRA. Паводле словаў амбасадара Суорца, архіў FBRA налічвае тысячы кніг і мае поўную калекцыю часопіса «Бе- ларускі агляд» («Belarusian Review»). Ня менш важна, што ў архіве FBRA захоўваецца мноства ўнікальных дакумэнтаў. Дазвольце мне прывесьці ўрывак з электроннага ліста Дэвіда Суорца да аўтара прадмовы.

«…Акрамя таго, Вам, магчыма, вядома, што я пэўны час таму зрабіў запыт і атрымаў ад Дзяржаўнага дэпартамэнта сотні дакумэнтаў, датаваных пачаткам 1992 года і пазьнейшымі датамі. У асноўным гэта тэлеграфныя паведамленьні, якія датычаць разьвіцьця новай незалежнай Беларусі, Амэрыканска-беларускіх дачыненьняў, адносінаў Беларусі з Расеяй, незалежнымі дзяржавамі, якія былі рэспублікамі былога СССР, іншымі краінамі і міжнароднымі арганізацыямі. Гэтыя ўнікальныя дакумэнты складаюць асноўную частку пісьмовых дакумэнтаў, якія знаходзяцца ў распараджэньні FBRA».

Сапраўды цудоўны падарунак, спадар амбасадар! Дзякуй! Якая салідарнасьць трох людзей у абароне інтарэсаў краіны, дзе ніводзін зь іх не нарадзіўся. Які паказальны прыклад для навукоўцаў, палітычных, культурных дзеячаў і грамадзянаў усяго сьвету, асабліва ў наш «цікавы» цяперашні час.

Прафэсар Сурвілла, у дадатак да ўсяго сказанага вышэй, была адным з рэдактараў навуковага выданьня «Беларускі агляд» і працягвала сваю навуковую дзейнасьць, выступаючы на канфэрэнцыях, кангрэсах і сымпозіюмах Паўночнай Амэрыкі і Эўропы на працягу трыццаці аднаго года. Калегі адзначылі яе апошні ўдзел у кангрэсе ASN (Калюмбійскі ўнівэрсытэт, Нью-Ёрк) у 2019 г. Паўліна Сурвілла таксама арганізавала панэль «Новыя і традыцыйныя тэндэнцыі ў беларускай культуры: мова, літаратура, музыка і выяўленчае мастацтва» для Кангрэса ICCEES. Яе прэзентацыя мела назву «Трансфармацыі і бачаньне: аўдыё- і візуальная прысутнасьць беларускага року ў сацыяльных сетках і грамадскай сфэры».

Паўліна Сурвілла плянавала яшчэ тры прэзэнтацыі на канфэрэнцыях і кангрэсах у 2020—2021 гг. Спачатку на SEM (штогадовая канфэрэнцыя Таварыства этнамузыкалёгіі) у лістападзе 2020 г., затым на IASPM (Міжнародная асацыяцыя па вывучэньні папулярнай музыкі) у сакавіку 2021 г. і, нарэшце, на ASN (Асацыяцыя па вывучэньні нацый) у траўні 2021 г. Калегам будзе моцна не хапаць навуковых дакладаў Паўліны.

А мы будзем таксама сумаваць па Марыі Паўліне як мастачцы, бо яна працягнула дынастыю беларускіх мастакоў, якую пачаў яе дзед, а потым пераняла яе маці. Паўліна Сурвілла выстаўляла свае працы — жывапіс, акварэль, графіку, эстамп, фатаграфію — на пэрсанальных і калектыўных выставах. У дванаццаць гадоў яна прыняла ўдзел у мастацкай выставе беларускіх мастакоў, якую фінансаваў канадзкі Беларускі інстытут навукі і мастацтва (Канадскі БІНіМ). Яна экспанавала свае мастацкія творы ў Канадзе і ЗША падчас разнастайных грамадзкіх і адукацыйных імпрэзаў, ладжаных беларускай навуковай і грамадскай супольнасьцю. Напрыклад, у 2009 г. Паўліна Сурвілла прадставіла больш за дзесяць твораў на калектыўнай выставе канадскіх славянскіх мастакоў, што праходзіла падчас штогадовага кангрэсу, арганізаванага Канадзкай фэдэрацыяй гуманітарных і сацыяльных навук. У форуме ўдзельнічалі каля 9000 чалавек.

Паўліна Сурвілла была кніжным ілюстратарам і стварыла некалькі вокладак для кніг. Яна таксама працавала з рознымі матэрыяламі і ў розных сфэрах прыкладнога мастацтва: ад керамікі да вопраткі. Яе разнастайныя мастацкія зацікаўленьні прывялі ў 2011 г. да стварэньня фірмы Knitbaahpurl, якая займаецца вырабамі керамікі, вопраткай з натуральнага палатна, прыгожымі друкаванымі карцінкамі і паштоўкамі. Пад таленавітым кіраўніцтвам Паўліны Сурвіллы Knitbaahpurl заняла сваё месца ў лёгкай прамысловасьці і цяпер мае гандлёвыя кропкі ў ЗША і Эўропе.

І вядома, прафэсар Сурвілла працягвала разьвівацца як навуковец і шчодра дзяліцца сваімі ведамі і вынікамі дасьледаваньняў. Адной з апошніх яе публікацый стаў артыкул «Аналіз зьменаў культурнага клімату на палітычным ляндшафце ЗША за часоў кіраваньня Дональда Трампа і ўплыў гэтых зьменаў на мастацтва і гуманітарныя навукі». Другая публікацыя (надрукаваная пасьмяротна) называецца «Літаратурная крытыка і нармалізацыя прыналежнасьці ў кнізе З. Гімпелевіч „Вобразы яўрэяў у беларускай літаратуры“».

Д-р Сурвілла заўсёды плянавала сваю працу наперад. Так, яна атрымала акадэмічны адпачынак на год, які павінен быў пачацца ў чэрвені 2020 г. За гэты год яна плянавала напісаць дзьве кнігі. Працоўная назва першага рукапісу — «Прывітаньне з Беларусі: Пост-Х умовы і дасьледаваньні культурных і палітычных прастораў праз рок-музыку». Уступ і першы разьдзел гэтай кнігі меліся стаць асновай для будучага выступу на кангрэсе ICCEES. Менавіта гэтую прэзэнтацыю Марыя Паўліна Сурвілла назвала «Трансфармацыі і бачаньне: аўдыё- і візуальная прысутнасьць беларускага року ў сацыяльных сетках і грамадскай сфэры».

Наступныя тры разьдзелы будучай кнігі таксама ўжо мелі працоўныя назвы, і для іх быў складзены плян:

— Жанчыны, якія ствараюць музыку: пашырэньне эмансіпацыі на мясцовым і шырэйшым узроўні на прыкладзе музыкі групы Kriwi;

— «Радыё Свабода», «Радыё Рацыя» і «Белсат»: доступ да беларускай папулярнай музыкі і яе спажываньне праз мэдыя-праграмаваньне і журналістыку; — Музыка і сымбаль: беларуская культура ў публічнай сфэры і яе ўнёсак у нацыянальную ідэнтычнасьць.

Другая кніга, заплянаваная прафэсарам Марыяй Паўлінай Сурвіллай, абяцала быць ня менш захапляльнай. Працоўная назва яе — «Агучваньне паломніцтва: Скрыжаваньне цішыні і шуму на шляху ў Сант’яга-дэ-Кампастэля». У гэтым рукапісе павінна было быць тры вялікія часткі:

— Гістарычны шум і вялебнае маўчаньне ў сярэднявечнай Эўропе: дасьледаваньні па гісторыі гуку;

— Трыгеры трансцэндэнтнасьці і спадзяваньні ў праграмаваным і асабістым музычным досьведзе пілігрыма;

— Паломніцтва і запіс музыкі: мясцовыя жанры і незвычайны рэпэртуар на шляху ў Сант’яга-дэ-Кампастэля.

У дадатак да вышэйсказанага, у працах Сурвіллы знаходзілі адлюстраваньне і спалучаліся ранейшыя і сучасныя культурніцкія працэсы ў палітыцы, гісторыі, ідэнтычнасьці, філязофіі і каляніяльнай і посткаляніяльнай этнамузыкалёгіі. Для сваіх глыбокіх і разнастайных ведаў Марыя Паўліна знаходзіла практычнае прыкладаньне і ўкараняла свае тэорыі ў розных сфэрах дзейнасьці.

Нам будзе вельмі не хапаць заплянаваных кніг і многіх іншых праектаў прафэсара Паўліны Сурвіллы, якія засталіся нязьдзейсненымі. Але мы ўдзячныя ёй за яе багатую спадчыну. Сапраўды, разнастайнасьць і арыгінальнасьць Паўліны Сурвіллы ўнікальныя. Справядліва будзе сказаць, што за трыццаць адзін год выкладчыцкай і навуковай дзейнасьці дасьледчыцы ўдалося дасягнуць больш, чым іншым навукоўцам за ўсё жыцьцё. Яе спадчына дала плённае насеньне, зь якога вырастуць новыя парасткі ў лесе ведаў. Гэтыя парасткі ў свой час стануць дрэвамі, дадуць новы плён, і ўсё новыя і новыя пакаленьні будуць пераймаць эстафэту навукі і мастацтва.

Такім чынам, прамень яе сьвятла будзе саграваць нас заўсёды, а кніга, прысьвечаная вечнай памяці Паўліны Сурвіллы, толькі пацвярджае агульнае адчуваньне яе калегаў, студэнтаў і сяброў: «сьмерці няма».

Сапраўды, навукоўцы і дзеячы культуры, аўтары гэтага зборніка, шчодра падзяліліся з намі сваімі ідэямі, і калі яны вам спадабаюцца, мы можам разам несьці далей гэтую паходню ведаў і імкнуцца зрабіць наш сьвет значна лепшым. Усе разам мы будзем працягваць працу Марыі Паўліны Сурвіллы, якая цьвёрда верыла ў агульначалавечае дабро, адначасова прызнаючы, што нашае глябальнае грамадзтва далёкае ад ідэалу. І тым ня менш яна лічыла, што служэньне чалавецтву вартае любых намаганьняў і што адносна будучыні варта захоўваць аптымізм.

***

Прадмову пераклаў на беларускую мову беларуска-канадзкі паэт Юрась Шамецька. Рэдактар перакладу — Віялета Кавалёва, музыказнаўца, журналіст, перакладчык, прадусар канцэртаў і фільмаў; заснавальніца і кіраўнік ансамбля «Яваровы людзі», які робіць значную працу па рэпрэзэнтацыі беларускай культуры ў Канадзе і сьвеце.