Трэці Статут Вялікага Княства Літоўскага – 28.01.1588
28 студзеня 1588 прывілеем вялікага князя Жыгімонта Вазы быў зацьверджаны і набыў сілу трэці Статут ВКЛ – звод законаў Вялікага княства Літоўскага, выбітны помнік беларускай і эўрапейскай юрыдычнай думкі, асноўная крыніца права на Беларусі да 1840 г.
Прадмову да Статуту напімаў Леў Сапега, Падканцлер ВКЛ, выбітны беларускі дзяржаўны дзеяч – падаем яе да Вашай увагі.
Прадмова да Статуту 1588 г.
Усім станам Вялікага Княства Літоўскага Леў Сапега, падканцлер Вялікага Княства Літоўскага, стараста слонімскі, маркоўскі і мядзельскі, пакорлівыя і зычлівыя службы свае ахвярую.
Заўважалі тое мудрыя людзі ўсіх вякоў, што ў кожнай рэчы паспалітай прыстойнаму чалавеку нічога ня можа быць даражэй за вольнасьць. А няволяй так мусіць гідзіцца, што павінен яе ня толькі скарбамі, але й сьмерцю самой ад сябе адганяць.
А таму ўсе людзі прыстойныя не шкадуюць выносіць супраць кожнага непрыяцеля ня толькі маёмасьць, але і жыцьцяў сваіх, каб пад іх жорсткае панаваньне ня трапіць. Каб ня мусілі жыць пазбаўленыя вольнасьці сваёй, паводле волі і разуменьня чужынцаў.
Але ўжо мала таго, каб чалавек ня быў у няволі вонкавага непрыяцеля, а мусіў дамашняга непрыяцеля над сабой трываць. Таму вынайдзеныя той муштук або вудзіла дзеля стрыманьня кожнага нахабніка. Каб баяўся закону, усякага гвалту і сваволі ўнікаў. І над больш слабым і горшым ня здзекваўся, а таксама ня мог прыгнятаць яго. Бо для таго законы ўстаноўленыя, каб багатаму і моцнаму ня ўсё было вольна чыніць. Як гаварыў Цыцэро: «Становімся нявольнікамі законаў для таго, каб свабоды ўжываць маглі».
Калі чалавеку прыстойнаму нічога няма даражэй за тое, каб бясьпечна жыць у сваёй Айчыне, не баючыся, каб яго добрай славы ня зганьбілі, целу ды здароўю не прычынілі шкоды, каб не маглі пакрыўдзіць яго на ўласнай маёмасьці, тады толькі праву, а не чаму іншаму, павінен быць адданы. Дзякуючы законам, чалавек абаронены, аніякага прымусу, зьнявагі і крыўды ня церпіць. Бо мэта й сэнс усіх законаў на свеце, каб кожны ў цэласьці захоўваў добрую славу сваю, здароўе і маёмасьць, ва ўсім гэтым аніякіх стратаў ня меў.
Нашая вольнасць, якую мы хвалім сярод іншых народаў хрысьціянскіх, у тым, што маем гаспадара, які пануе не паводле сваёй волі, а паводле нашага права. І вольна карыстаемся як славай добрапрыстойнай, гэтак жыцьцём і маёмасьцю. Бо калі б нехта ў тых трох рэчах нас наважыўся пакрыўдзіць і паводле прыхаці сваёй, а не паводле законаў нашых, узвысіўся над намі, той быў бы ня панам нашым, а скажальнікам правоў і вольнасьцяў нашых. Мы пры гэтым мусілі б быць яго нявольнікамі.
І слушна за праўду маем, за што дзякуй Пану Богу, што пры панаваньні каралёў іх міласьцяў і вялікіх князёў, гаспадароў нашых, маем у руках сваіх тую ўладу і вольнасьць. Творачы права самі сабе, найлепш можам ва ўсім захаваць вольнасьці свае, бо ня толькі сусед ці просты абываталь у Айчыне, але і сам гаспадар, пан наш, аніякай тыраніі над намі ўжываць ня можа, адно толькі столькі, колькі яму права дазваляе.
Таму, маючы ў руках нашых гэтакі скарб, які нельга купіць ні за якую суму, належыць кожнаму прыстойнаму чалавеку ведаць пра яго. Каб быў добра абазнаны, сам сябе і жарсьці свае стрымліваў, дзейнічаў паводле пісанага права і нікога ня крыўдзіў. Калі б быў некім пакрыўджаны, каб ведаў, дзе мусіць шукаць абароны і лекаў у крыўдзе сваёй.
Як адзін сэнатар рымскі другога караў за тое, што права Ай-чызны сваёй ня ведаў, гэтак і кожны наш абываталь заслугоўвае прачуханкі за тое, што вольнасьцю сваёй выхваляецца, а законаў сваіх умець і разумець ня хоча, тых законаў, якія вольнасьць яго дазваляюць захоўваць.
Сорамна народу ня ведаць сваіх законаў, асабліва нам, бо не на чужой якой мове, а на сваёй уласнай маем пісанае права! І кожнага моманту, пры патрэбе даць адпор усялякай крыўдзе, мусім ведаць права.
А паколькі паўставалі немалыя цяжкасьці ад таго, што ня кожны мог мець Статут з-за доўгага перапісваньня, тады, кіруючыся патрэбамі кожнага абываталя і служачы карысьці рэчы паспалітай, наважыліся тую працу на сябе ўскласьці. І, не шкадуючы кошту і накладу свайго, той Статут у друк падаў. Тым самым дарогу зручную і лёгкую да спасьціжэньня права кожнаму пратарыў. Кожны, хто захоча, зможа мець яго ў руках сваіх. Прашу вашу міласьць, дазвольце тую працу ад мяне ўдзячна прыняць.
Маючы вольнасьці свае, добра замацаваныя правам, таго сьцеражыцеся, каб выбіралі да судоў і да трыбуналаў ня толькі людзей добрых, але і ў праве нашым глыбока абазнаных. Якія баяцца Пана Бога і цнатлівыя. Якія б не перакручвалі права для карысьці сваёй, на шкоду бліжняму, дзеля прагнасьці сваёй і дзеля падарункаў. Але простым парадкам ідучы, сьвятую праўду і справядлівасьць зьберагалі. І тую вольнасьць, якою гэтак цешымся, цалкам нам захавалі.
З тым братэрскай ласцы і міласьці вашых міласьцяў даручаюся.
(пераклад Івана Саверчанкі)
Поўны тэкст статуту: http://starbel.narod.ru/statut1588.htm
Арыгінал прадмовы Л. Сапегі:
Всимъ вобецъ станомъ Великого князства Литовъского Левъ Сапега, подъканъцлерый Великого князства Литовъского, староста слонимъский, маръковъский и мядельский, повольные и зычливые службы свои оферую.
Обачывали то усихъ вековъ люди мудрые, же в кождой речы посполитой чоловеку почъстивому ничого не маеть быти дорожшого надъ вольность, а неволею такъ се маеть гыдити, же не только скарбами, але и смертью ее одъ себе отганяти есть повиненъ. А прото люди почъстивые не только маетности, але и горлъ своихъ противъ кождому неприятелю выносити не жалують, абы подъ ихъ окрутное опанованье не приходили, а з волности своее будучи злуплени, водлугъ воли и мысли ихъ яко невольники не мусели жити. Але вже мало бы и на томъ было, ижъбы чоловекъ з неволи от посторонного неприятеля былъ воленъ, кгды бы домового неприятеля надъ собою терьпети муселъ. Тогды тотъ монъштукъ або удило на погамованъе кождого зуфальцу есть вынайдено, абы, се боячы права, от кожъдого кгвалъту и збытку погамовалъ, а надъ слабшимъ и худъшимъ не паствилъсе и утискати его не могъ, бо для того права суть постановлены, абы можному и потужному не все было вольно чынити. Яко Цыцеро поведилъ, ижъ естесмо невольниками правъ для того, абысьмы вольности уживати могли. А естли жъ чоловеку почъстивому ничого нетъ мильшого надъ тое, кгды, во отчызне своей безп[е]чне мешкаючы, не боитсе, абы его хто на доброй славе его змазати албо на теле и на здоров[ъ]ю его образити албо теж на власно[й] маетности его укрывдити могъ, тогды то ничому инъшому, одно праву причитати мает, за которым од кождого в покою седить, а жадного усилства, обелжен[ь]я и укривжен[ь]я на собе не поносить, бо тот цель и скутокъ усих правъ естъ и мает быти на свете, абы кождый добрую славу свою, здоровъе и маетност[ь] в целости мелъ, а на том всем жадного ущирбку не терпел. И то ест наша волност[ь], которою се мы межи иншыми народы хрестиянскими хвалимъ, же пана, ижбы водле воли своее, а не водле правъ наших пановал, над собою не маем, а яко славы учстивое, такъ живота и маетности волно уживаем. Бо хто бы колвекъ с тых трох речей в чом насъ укривдити и подлугъ уподобан[ь]я своего, а не водле прав нашых надъ нами паствитисе мел, тот бы вжо не паном нашим, але сказителем прав и волностей наших был, а мы бысмо неволниками его быти мусели. И слушне за правду маемъ, за што пану богу дяковати, же под панованьемъ королей ихъ м[и]л[о]сти и великихъ князей, пановъ наших, тую владзу и вольность у рукахъ своихъ маемъ, а права сами собе творачы, яко найбольшей можем, волности своее во всем постерегаем, бо не толко сусед а сполный нашъ обывател[ь] в отчизне, але и сам г[о]с[по]д[а]ръ, пан нашъ, жадное звирхности над нами заживати не может, одно толко, колко ему право допущает. Прото, маючи таковый скарбъ в руках наших, который жадною сумою преплачон быти не может, пристоит кождому почстивому ч[о]л[о]в[е]ку, абы о нем ведал, а будучи добре ведомый, абы яко самъ себе и попудливости свои гамовалъ и водлугъ права писаного справовалсе, а никого не кривдилъ, такъ, если бы одъ кого былъ укривжонъ, абы ведал, где обороны и лекаръства в кривъде своей искати маеть, бо яко одинъ сенаторъ рымский другого штрофовалъ, же права отъчизны своее не умелъ, такъ кожъдый обыватель годенъ естъ наганенья, который вольностью се фалить и правъ своихъ умети и розумети не хочеть, которым правомъ усю вольность свою обварованую маеть. А если которому народу встыдъ правъ своихъ не умети, поготовю намъ, которые не обчым яким языком, але своимъ власнымъ права списаные маем и кождого часу, чого намъ потреба ку отпору всякое кривды, ведати можемъ. А ижъ тая трудность передъ тым непомалу до того заважала, же не кождый статутъ могъ мети для трудного и долъгого переписованья, тогды и в том, той потребе кождого обывателя фолькгуючы и пожитку речы посполитое служечы, важыломъсе того тую працу на себе подъняти, а кошту и накладу своего не жалуючы, абыхъ то в друкъ подалъ а дорогу лацнейшую и снаднейшую кождому ку ведомости права показалъ, к[г]ды жъ то вжо в рукахъ своихъ кождый, коли похочеть, мети можеть. Прошу, рачъте жъ, в[аши] м[илости], тую працу от мене вдячне приняти, а, маючы вольности свои, правомъ добре объварованые, того постерегати, абысте до судовъ и до трибуналовъ не только людей добрыхъ а тыхъ правъ нашихъ добре умеетныхъ обирали, але боящыхъсе пана бога и цнотливыхъ, которые бы не для пожытку своего а ку шкоде ближнего, для лакомъства своего и для подаръковъ права выкручали, але, простымъ трыбомъ идучы, светое правды и справедливости постерегали, а тую вольность, которою се тешимо, в целости намъ заховали. С тымъ се ласце и милости вашм[о]стей братеръской поручаю.
