Зора Кіпель
1 ліпеня 1927 г. у Менску нарадзілася Зора Кіпель (дзяв. Савёнак) – беларуская грамадзкая дзяячка, літаратуразнавец, публіцыстка.
Зора Савёнак нарадзілася ў сям’і беларускіх актывістаў: маці Апалёнія Савёнак выкладала ў школах, а бацька Лявон Савёнак працаваў журналістам у тагачаснай, нацыянальнага кірунку, газэце “Савецкая Беларусь”. Кола знаёмых і сяброў сям’і ўлучала Пашковічаў, Лёсікаў, Коласаў. Асабліва блізкія адносіны былі зь сям’ёю Янкі Купалы. З маленства як Зора, гэтак і ейны брат Лёдзік, нар. 1922 г., былі цалкам у беларускай атмасфэры.
Рэпрэсіі, жыцьцё ў Крычаве
У 1933-м годзе бацьку Зоры арыштоўваюць па справе Беларускага Нацыянальнага Цэнтру і асуджаюць на 6 гадоў высылкі ў Сібір. (Дарэчы, у гэтым працэсе БНЦ Лявон Савёнак разам зь некаторымі іншымі зьняволенымі, абвесьцілі сябе грамадзянамі БНР, і як такія выйшлі на высылку). Маці Зоры зволілі з працы й прапанавалі выехаць зь Менску. Быў выбраны горад Крычаў, дзе сям’я пражыла каля пяці гадоў. Крычаў, стары беларускі горад з паўсюднымі сьлядам і старасьветчыны, зрабіў на Зору вялікае ўражаньне, якое засталося на ўсё жыцьцё. (Усьлед за Менскам, калі стала магчымым, Зора наведала Крычаў некалькі разоў ды прысьвяціла эмацыянальныя старонкі сваіх успамінаў).
Незадоўга перад вайною бацька Зоры быў вызвалены, і сям’я паступова парабралася ў Менск, хоць бацьку давялося прапісвацца ў Каралявішчавічах каля Менску.
22-га чэрвеня 1941-га году для Зоры, як і для мільёнаў ейнага пакаленьня, стаўся незабыўным днём – пачалася вайна. Літаральна праз пару дзён Менск быў у полымі. Каб не згарэць, людзі ўцякалі, “ішлі ў бежанства”. Пайшла разам зь сябрамі й сям’я Зоры. Яна ўспамінала: “Куды ішлі-беглі ніхто ня ведаў, абы ісьці!” Ад Дукаркі, аднак, Зора павярнулася ў Менск, дзе і пражыла гады акупацыі: вучылася ў настаўніцкай сэмінарыі, каб ня быць вывезенай у Нямеччыну, працавала ў рэдакцыях “Беларускай газэты” й “Голасу вёскі” – падлічвала радкі на ганарары.
Эміграцыя
Улетку 1944-га году Зора разам з бацькамі (брат ад 1941-га году згубіўся і быў на другім баку фронту) выяжджае на эміграцыю. Працавала спачатку ў Сылезіі, потым у цэнтры Нямеччыны.
Па вайне, у 1945-м годзе, Зора ў горадзе Рэгенсбургу ад першага-ж дня стварэньня беларускага селішча, гімназіі, у якой Зора разам з паўтузінам сяброў былі-сталіся першым і вучнямі. Перыяд навучаньня ў беларускай гімназіі, пазьней імя Янкі Купалы, ад 1945-га да 1948-га гадоў (Зора Савёнак закончыла гімназію ў 1948-м годзе, трэйці выпуск) быў пэрыядам станаўленьня абаснаванае беларускае базы, пэрыядам фармаваньня беларускага інтэлекту. Зора асабліва цаніла той перыяд і ўсё жыцьцё выказвала захапленьне тагачаснымі настаўнікамі, якія гэтулькі далі беларускай моладзі ў халодныя, беспрасьветныя паваенныя гады. Апроч навукі ў гімназіі Зора вельмі энэргічна працавала ў грамадзкай дзялянцы: яна была актыўная ў скаўтынгу, была ініцыятарам стварэньня Першага Дзявочага Сьцягу ЗБСЧ у амэрыканскай зоне акупацыі, езьдзіла з гурткамі мастацкай самадзейнасьці па беларускіх лягерох, арганізавала беларускія бібліятэчкі ў Міхэльсдорфе і Остэргофэне.
Далей на жыцьцёвым шляху Зоры быў перыяд здабываньня вышэйшае асьветы: 1949-1954 гады. Зора Савёнак скончыла Лёвэнскі ўнівэрсытэт, факультэт хіміі, зрабіўшы дыплёмную працу ў галіне аналітычнае хіміі – спэктральны аналіз некаторых жалезістых мінэралаў з Бэльгійскага Конга. Зноў-ткі, і ўнівэрсытэцкі пэрыяд жыцьця Зоры быў густа пераплецены, насычаны, грамадзкаю дзейнасьцю. Адбываліся вельмі частыя паездкі да работнікаў “на правінцыю” з розным і культурнымі праграмамі. Па той жа праграме працы ў Саюзе Беларусаў Бэльгіі дапамагала ўкладаць лекцыі беларускай мовы дзецям работнікаў, ладна часу займаў кальпартаж беларускай прэсы, выступы з студэнцкім хорам, калі былі патрэбныя танцы, былі сталай, цяглай зьявай. У дадатак Зора часта ладзіла сяброўскія вечарыны для студэнтак, дзе яна пражывала, каб нешта расказаць пра Беларусь.
Ад сьнежня 1955-га году Зора жыла ў Злучаных Штатах Амэрыкі. У Амэрыцы была створаная новая сям’я: Зора выйшла замуж за сябру школьных гадоў у Менску, сябру пабыту ў Нямеччыне і студыяў у Бэльгіі, Вітаўта Кіпеля. Хоць сямейныя абавязкі выходзяць на першы плян жыцьцёвых патрэбаў, грамадзкая праца таксама не адыходзіць ад сямейнага жыцьця, штодзёншчыны. Працую чы яшчэ на пачатку жыцьця ў ЗША хімікам (Зора апрацо ўвала матэрыялы для даведніка “Крысталяграф ічныя дадзеныя” ў лябараторыі праф. Дж. Данэя ў г. Балтыморы, за што ёй была вынесеная асаблівая падзяка ў гэнай працы), у тым самым часе Зора друкавала для сп. Янкі Станкевіча на машынцы “Біблію”, укладала картатэку “Беларусіка ў ангельскай мове” ды брала ўдзел у розных беларускіх імпрэзах.
Праца ў Нью-Ёрцкай Публічнай Бібліятэцы
Каб быць бліжэй да кнігі, грамадзкага жыцьця, быць у “беларусазнаўстве”, Зора, усьлед за мужам, перамяняе прафэсію, з хіміі пераходзіць у інфармацыю, бібліятэказна ўства. Каб “стаяць на нагах” у прафэсіі, Зора паступае на бібліятэчны факультэт Ратгэрскага ўнівэрсытэту, які заканчвае ў 1966-м годзе з тытулам магістра бібліятэказнаўства і інфармацыі. Ад таго 1966-га году ўся навукова- грамадзкая дзейнасьць Зоры зьвязаная зь Нью-Ёрцкаю Публічнаю Бібліятэкаю, у якой Зора працавала на розных пасадах, і якую вельмі любіла. Спачатку Зора працавала каталёгерам навуковае літаратуры, затым паступова пераходз іла на славістыку і ў славяна-балцкі аддзел, у якім Зора была заступнікам загадчыка.
Зора Кіпель была адным з піянэраў, і ў Нью-Ёрцкай Публічнай Бібліятэцы, і ў ЗША наагул, пераходу-пераводу каталягізацыі на кампутарную сыстэму. Паступова сярод амэрыканскіх бібліятэкараў слявянскае спэцыялізацы і Зора, а хучэй ейная кодавая адзнака-подпіс “ЗЗК” (Зора-Зоя-Кіпель), становіцца аўтарытэтнай і ведамай у каталягаваньні й клясыфікацыі беларускае кнігі, беларускага друку. Маючы неабмежаваны доступ да друкаванае літаратуры й бачачы масу беларускага матэрыялу, у Зоры зьяўляецца думка даць англамоўнаму сьвету нешта з асаблівымі адзнакамі беларускасьці. Думка засяроджваецца на перакладзе Трышчана ў беларускай мове, чытанага ў Беларусі ў 16-18 стагодзьдзях, ведамага на Захадзе, але ў Беларусі зь іншымі адзнакамі. З мэтаю глыбейшага аналізу старое беларускае літаратуры, і Трышчана асабліва, Зора Кіпель у 1982-м годзе паступае на факультэт параўнаўчых літаратураў Ратгэрскага ўнівэрсытэту. Гэты факультэт яна заканчвае ў 1986-м годзе з тэзаю аб Трышчане ды выдрукаванай кнігай-перакладам у ангельскую мову “Беларускі Трышчан”. Хутка і “Беларускі Трышчан”, і аналіз беларускае літаратуры, беларускага чытача 16-18-га стагодзьдзяў сталіся спадарожнікамі ўнівэрсытэцкіх падручнікаў літаратурных факультэта ў ды часткі гэтых працаў увайшлі ў літаратурныя энцыкляпэдыі. Лейтматыў Зорыных дасьледаваньняў Беларускага Трышчану быў такі: Трышчан быў толькі ў нас, у Беларусі. Трышчана чыталі. Было зацікаўленьне. Была безьліч іншых пераклада ў. Нашая культурная спадчына ўнікальная – ні Расея, ні Ўкраіна гэткага багацьця ў той час ня мелі.
Дыяпазон дасьледаваньняў беларусікі ў Зоры Кіпель не абмяжоўваўся толькі літаратураю. Зора дасьледавала беларускую спадчыну ў Амэрыцы, аналізавала сучасныя кнігазборы, апрацавала першы даведнік нацыянальнасьцяў штату Нью Джэрзі, закаталягавала калекцыю рэдкіх і старых кірылічных друкаў Нью Ерскай Публічнай Бібліятэкі, дасылала матэрыялы пра Беларусь у розныя энцыкляпэдыі. Будучы, як казала Зора, “дзяржаўнікам” ад дзяцінства, яна выдрукавала цімала працаў-бібліяграфіяў аб Беларускай Дзяржаўнасьці, БНР, нацыяналізме. Як сакратар Галоўнае Ўправы БАЗА, Зора Кіпель выдрукавала некалькі лістоў-мэмарандумаў ў Кангрэсавах Запісах 1978-1982 гадох. Друкаваліся ейныя артыкулы ў беларускім, ангельскім, французкім, расейскім і гішпанскім друку і мовах. Зора Кіпель выдрукавала на беларускія тэмы панад 200 артыкулаў. Яна была сябрам шматлікіх навуковых таварыстваў і клюбаў, але асабліва яе парадавала прыняцьцё ў ганаровае сяброўства пісьменьніцкае арганізацыі Беларусі. Неабходна падкрэсьліць, што будучы сябрам Амэрыканскага Таварыства Славянаведы, Зора Кіпель яшчэ ў пачатку 1970-х гадоў дамаглася, каб “Беларусь” адзначалася і ў рэклямах, і на блянках гэтае амэрыканскае асацыяцыі.
Супраца зь Беларусьсю
Зора Кіпель брала актыўны ўдзел у міжнарожных канфэрэнцыях, сымпозыюмах, чытаючы там заўсёды даклады на беларуск ія тэмы. Ад міжнарожных канфэрэнцыяў дарога прывяла і ў Беларусь. Уваходзячы, як сябра БІНіМу, у арганізацыйны камітэт канфэрэнцыі “Рым-І” (1990), Зора, як і ўсе сябры дэлегацы і БІНіМу на канфэрэнцыі ў Рыме, сустрэлася з калегамі зь Беларусі – пачалося супрацоўніцтва і ў Міжнароднай Асацыяцыі Беларусістаў і са Скандынаўскім Цэнтрам у Менску. Пачынаючы ад 1991-га году Зора наведвала Беларусь штогоду, а былі гады, што ў Беларусі яна бывала і па два-тры разы. У тым самым дзесяцігодзьдзі Зора была і рэдактарам газэты “Беларус” ды інтэнсіўна разам з мужам рыхтавала да друку працу-бібліяграфію “Беларускі друк на Захадзе ад 1800-га году”.
У Беларусі ейным улюблёным месцам побыту заўсёды бывала Нацыянальная Бібліятэка, якую Зора ўпершыню наведала яшчэ перад вайною. Бяспрэчна, Зора Кіпель належала да тае групы адданых беларускіх патрыётаў-інтэлектуалаў, якія і па-за Беларусьсю жылі й працавалі для Беларусі, і Беларусь ні гэтае адданасьці, ні Зоры Кіпель не забудзе.
Зоры Кіпель ня стала 14 красавіка 2003 г. Яна пахаваная на Беларусіх могілках у Іст-Брансвіку, штат Нью-Джэрсі.
