«Адносіны паміж Германіяй і Беларуссю ў 1916–1925 гг.»: В. Голубеў і Л. Баршчэўскі пра новую кнігу нямецкіх даследчыкаў
Адзначана чарговая, 102-я, гадавіна абвяшчэння ў Мінску незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі. У сувязі з гэтым мы, колішнія дэпутаты беларускага парламента, якія бралі непасрэдны ўдзел у стварэнні незалежнай Рэспублікі Беларусь на пачатку 1990-х гадоў, хацелі б падзяліцца з чытачамі «Народнай Волі» інфармацыяй пра кнігу нямецкіх даследчыкаў Матыяса Дорнфельта і Энрыка Зеевальда з Берлінскага свабоднага ўніверсітэта. Іх праца пад назвай «Адносіны паміж Германіяй і Беларуссю ў 1916–1925 гг.», якая зусім нядаўна выйшла ў Германіі і была прэзентавана на традыцыйным Мінскім форуме ў снежні 2019 года, шмат у чым па-новаму дазваляе адказаць на многія пытанні. Можна толькі падзякаваць нямецкім гісторыкам за тое, што яны выявілі дакументы, звязаныя з Беларуссю, у розных фондах Палітычнага архіва Федэральнага МЗС і Федэральнага архіва ў Берліне, а таксама ў Фондзе Конрада Адэнаўэра, які падтрымаў такі неабходны для вывучэння нашай найноўшай гісторыі праект.
Нямецкія даследчыкі адзначаюць, што самыя першыя апублікаваныя нататкі пра Беларусь непасрэдна звязаны з падзеямі Першай сусветнай вайны. Вядома, што ў жніўні 1915 года пачалося нямецкае наступленне ў напрамку Коўна−Вільня, а ў верасні нямецкая армія прарвала фронт у раёне Свянцян і дайшла да Смалявічаў (Свянцянскі прарыў). Крыху пазней лінія фронту знаходзілася ў раёне гарадоў Дзвінск− Паставы−Баранавічы–Пінск і працяглы час далей не прасоўвалася. Нямецкія салдаты і афіцэры так або іначай мусілі цікавіцца жыццём мясцовага насельніцтва. І ў прыфрантавым друку, і ў газетах, што выдаваліся на тэрыторыі самой Германскай імперыі, усё часцей з’яўляліся артыкулы і нават фотаздымкі, з якіх можна было скласці пэўнае ўяўленне пра жыццё людзей на акупаваных тэрыторыях. Як пакрэсліваюць аўтары кнігі «Адносіны паміж Германіяй і Беларуссю ў 1916– 1925 гг.», акупанты-немцы часоў Першай сусветнай вайны не былі нацыстамі і не хварэлі на расавыя забабоны. Беларусы ім былі ў пэўнай меры цікавыя не толькі з палітычнага пункту гледжання, але і як малавядомы дагэтуль славянскі народ.
Неабходна заўважыць, што на акупаванай тэрыторыі Заходняй Беларусі нямецкае камандаванне рабіла пэўныя крокі па падтрымцы беларускага нацыянальнага руху. Вядома, у гэтай палітыцы Германія зыходзіла не з памкненняў беларусаў як народа, а са сваіх геапалітычных інтарэсаў − нямецкі ўрад імкнуўся паменшыць польскі і расійскі ўплыў на гэтых тэрыторыях за кошт падтрымкі адукацыі і культуры іншых нацыянальнасцяў, у першую чаргу беларусаў. Так, у адпаведнасці з распараджэннем генерал- фельдмаршала Паўля фон Гіндэнбурга ад 16 студзеня 1916 года на акупаванай тэрыторыі абмяжоўвалася навучанне па-руску і ўводзілася абавязковае навучанне дзяцей на роднай мове. У выніку на тэрыторыі Заходняй Беларусі на працягу вельмі кароткага часу было адчынена каля 300 беларускіх школ, з’явіліся газеты і часопісы на беларускай мове, пачалі стварацца разнастайныя нацыянальныя арганізацыі, у першую чаргу культурніцкага напрамку.
Падзенне царскага рэжыму, а потым і Часовага ўраду ў Расіі, прыход да ўлады там бальшавікоў, як вядома, былі адзначаны прыняццем апошнімі Дэкрэта аб міры і Дэкларацыі правоў народаў Расіі. На гэтым фоне адбываліся перамовы ў беларускім Брэсце аб заключэнні міру на Усходнім фронце Германскай імперыі.
У сваёй кнізе Матыяс Дорнфельт і Энрыка Зеевальд цытуюць дакументы, якія выкрываюць двурушную палітыку ўрада Леніна–Троцкага ў гэтым пытанні. Справа дайшла да таго, што 12 студзеня 1918 года кіраўнік германскай дэлегацыі на брэсцкіх перамовах генерал-маёр Макс фон Гофман наўпрост абвінаваціў бальшавіцкае кіраўніцтва ў тым, што ім у канцы снежня 1917 года быў разагнаны кангрэс у Мінску, які збіраўся дамагчыся права самавызначэння для беларускага народа. «Вось як выглядае на практыцы ажыццяўленне права на самавызначэнне народаў [бальшавіцкім] урадам… Для нас відавочна, што народы акупаваных тэрыторый выразна і адназначна выказалі ўжо свае памкненні аддзяліцца ад Расіі». Кайзер Вільгельм ІІ у канцы тэлеграмы з пратаколам гэтага пасяджэння напісаў сваёй рукою: «Гофман выказаўся вельмі слушна і бліскуча! Так ёсць, і, у адпаведнасці з маімі загадамі, так яно і застанецца! Бальшавікі мусяць замірыцца з гэтым».
Тым не менш, як мы ведаем, у пачатку сакавіка 1918 года Брэсцкі мір быў заключаны на вельмі нявыгадных для беларусаў умовах, што, сярод іншага, вымусіла іх ужо напрыканцы таго самага месяца абвясціць незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі.
У дачыненні да БНР аўтары кнігі, пра якую ідзе гаворка, адзначаюць наступнае (цытаты мы падаём у нашым перакладзе):
«Дзяржаўнага ўтварэння, сфарміраванага ў Мінску ў лютым 1918 года, да акупацыі горада нямецкімі войскамі, Германія не прызнала, але ж паважала ягоныя ўстановы. Ні ў газетах імперскай адміністрацыі, ні ў іншых сродках масавай інфармацыі, ні ў пратаколах перамоў паміж ваеннай адміністрацыяй Мінска і мясцовымі палітыкамі няма пагардлівых або зняважлівых выразаў наконт Беларусі.
Адмова ў прызнанні мела ваенныя і палітычныя прычыны: акупаванай часткай тэрыторыі Германія разменьвацца не збіралася, а іншая частка Беларусі разглядалася нямецкім кіраўніцтвам як унутраная расійская праблема.
Беларускія прадстаўнікі занадта позна прыбылі на мірныя перамовы ў Брэст-Літоўск. Цэнтральныя дзяржавы і Савецкая Расія дамовіліся пра замацаванне ў мірнай дамове лініі размежавання інтарэсаў, што падзяляла Беларусь, беларускае кіраўніцтва выступіла супраць гэтых палажэнняў дамовы…»
І сапраўды, найбольш цікавымі матэрыяламі з гэтай кнігі з’яўляюцца невядомыя раней дакументы, якія датычацца гісторыі БНР, барацьбы за дзяржаўную незалежнасць Беларусі і ў шэрагу выпадкаў дазваляюць зусім інакш паглядзець на пэўныя падзеі і дзеянні тагачасных палітыкаў. Хто толькі дагэтуль не паленаваўся выказацца наконт тэлеграмы, нібыта атрыманай германскім кайзерам Вільгельмам ІІ ад Рады Беларускай Народнай Рэспублікі ў красавіку 1918 года! Некаторыя аўтары нават пішуць, што частка дзеячаў БНР называла той дакумент «ганебным», а гэта прывяло да расколу ў шэрагах самой Рады. Больш за тое, сам факт быццам бы накіравання «тэлеграмы Рады кайзеру» ўжо сто гадоў як выкарыстоўваецца камуністычнымі і посткамуністычнымі палітыкамі ды гісторыкамі найперш у Маскве і Мінску, каб зганьбіць усю дзейнасць кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі. Дакументы і факты, якія выразна сведчаць пра шчыльнае супрацоўніцтва саміх расійскіх бальшавікоў з кайзераўскім урадам, пры гэтым, як правіла, сціпла замоўчваюцца…
Ніхто, аднак, і нідзе па-сур’ёзнаму не ставіў пытанне, а ці атрымліваў гэты дакумент сам германскі кайзер і, самае галоўнае, ці мела гэтая тэлеграма хоць нейкія рэальныя наступствы для ўзаемадачыненняў германскіх (на той час – акупацыйных) і беларускіх улад у той час і пазней?
Звернемся да кнігі Матыяса Дорнфельта і Энрыка Зеевальда. Вось што мы можам там прачытаць:
«26 красавіка 1918 года Раман Скірмунт, Язэп Варонка і Антон Аўсянік перадалі Галоўнаму камандаванню 3-га рэзервовага корпусу [германскай арміі] тэлеграму, адрасаваную Вільгельму ІІ. Перадаючы дакумент, Скірмунт адзначыў: «Здаўна памкненнем беларусаў было абараніць сябе ад польскіх злоўжыванняў і расійскага дамінавання. Толькі цяпер падзеі разгортваюцца так, што нарэшце ўзнікае магчымасць свабоднага развіцця Беларусі. Маючы недастаткова сіл, каб перад абліччам двух варожых суседзяў – Польшчы і Расіі – свабодна развівацца палітычна і эканамічна, Беларусь шукае падтрымкі і абароны ў Германіі. Гэтае рашэнне, якое ўвасоблена ў тэксце тэлеграмы, паўстала ў выніку агульнага паразумення ўсіх беларускіх палітычных напрамкаў – ад памяркоўных да сацыялістычных. Такім чынам, яно ўяўляе сабою агульнае рашэнне без адрознення партыйных адценняў. Кожнай групоўцы ўнутры беларускай Рады было дадзена багата часу, каб самым грунтоўным чынам абмеркаваць гэтае рашэнне. Таму гэтую тэлеграму трэба разглядаць як волевыяўленне ўсяго беларускага боку, які абапіраецца на масу гарадскога і вясковага насельніцтва…»
Беларускай дэлегацыі падчас перадачы тэлеграмы быў дадзены адказ, што дакумент будзе перададзены службовым шляхам. Адначасова ёй было ўказана на патрабаванні цэнзуры – з мэтай не дапусціць публікацыі дакумента. Генерал Эрых Людэндорф [на той час намеснік начальніка Палявога генеральнага штаба германскіх войскаў. – В.Г., Л.Б.] тэлеграфаваў пра тое, што адбылося, у імперскае Міністэрства замежных спраў, зрабіўшы заўвагу, што беларускі рух не збіраецца прызнаваць мяжу, вызначаную Брэсцкай дамовай. Таму, на думку Людэндорфа, яго дзейнасць на захад ад вызначанай лініі «не можа дапускацца», а што да тэрыторыі на ўсход ад вышэйзгаданай лініі, то гэтая дзейнасць, маўляў, з’яўляецца ўнутранай справай Расіі, хоць і там яна «можа толькі памножыць існуючы хаос». «У сувязі з гэтым, – працягваў Людэндорф, – лічу мэтазгодным адхіліць спробы далейшых перамоў і не прадпрымаць захадаў наконт перадачы дакумента Яго імператарскай вялікасці кайзеру».
У гэтай справе ён прасіў бы Міністэрства замежных спраў выказаць сваю пазіцыю. Там гэтую справу ацэньвалі падобным чынам. Брэсцкая мірная дамова, маўляў, перашкаджае нямецкаму ўраду прыхільна паставіцца да жаданняў беларусаў. «Яны мусілі б спачатку звярнуцца да расійскага ўрада і дамагчыся ад яго сваёй незалежнасці і аддзялення ад Расіі».
З прыведзенай цытаты вынікае, па-першае, тое, што кайзер Германскай імперыі Вільгельм ІІ тэлеграмы ад Рады БНР ніколі не атрымліваў; па-другое, што нямецкае знешнепалітычнае ведамства мела на той час занадта шчыльныя кантакты з савецкім урадам у Маскве, каб пайсці насуперак жаданням хітрых бальшавіцкіх лідараў, найперш Леніна і Троцкага.
Але сітуацыя на фронце ў 1918 годзе, як і агульная палітычная сітуацыя ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе ў першай палове 1918 года, імкліва развівалася. З часам пазіцыя будучага прагітлераўскага путчыста, генерала пяхоты Людэндорфа па розных палітычных пытаннях пачынала ўсё больш разыходзіцца з пазіцыяй яго непасрэднага шэфа, начальніка Палявога генеральнага штаба фельдмаршала Гіндэнбурга. На баку апошняга быў генерал пяхоты Эрых фон Фалькенгайн, камандуючы 10-й германскай арміяй, якая тады і акупавала большую частку Беларусі і Літвы. 13 мая 1918 года ён разам з галоўнакамандуючым усімі нямецкімі сіламі на ўсходзе прынцам Людвігам прымаў парад нямецкіх войскаў на Пляцы Волі (былой Саборнай плошчы) у Мінску, а потым прысутнічаў на набажэнстве ў рымска-каталіцкім кафедральным саборы.
А ўжо 27 мая таго самага года Фалькенгайн у сваёй мінскай рэзідэнцыі прыняў дэлегацыю Народнага сакратарыята БНР у складзе яго старшыні і сакратара замежных спраў Язэпа Варонкі, сакратара народнай гаспадаркі Івана Серады, намесніка народнага сакратара ўнутраных спраў Антона Аўсяніка і дэлегата Рады Паўла Алексюка.
Прыкметна, што захаваны ў архіве германскага знешнепалітычнага ведамства дакумент пра гэтую сустрэчу мае назву «Пратакол аб прыёме беларускага Народнага сакратарыята генералам фон Фалькенгайнам», а сам змест дакумента сведчыць, што нямецкі генерал і кіраўнікі Беларускай Народнай Рэспублікі абмяркоўвалі самыя надзённыя пытанні ажыццяўлення ўлады на той частцы тэрыторыі Беларусі, што не была акупавана бальшавікамі.
Цытуем далей вытрымкі з названага пратакола:
«Генерал фон Фалькенгайн выступіў перад запрошанымі прадстаўнікамі беларускага найвышэйшага органа з прамовай, у якой ён адзначыў прыхільнае стаўленне германскага ўрада да адраджэння Беларусі. Ён заўважыў, што тыя непаразуменні, якія ўзніклі, былі вынікам таго, што дагэтуль не існавала сяброўскіх узаемаадносінаў паміж германскімі вайсковымі ўладамі і беларускімі арганізацыямі [вылучана намі. – В.Г., Л.Б.], і выказаў жаданне як найхутчэй усталяваць шчыльны кантакт з беларускімі найвышэйшымі ўладамі, мэтай якога павінны стаць культурны рост і прагрэс поспехаў Народнага сакратарыята і Рады. Германскі ўрад возьме пад увагу волю Народнага сакратарыята і Рады, якая прынясе Беларусі жаданыя пазітыўныя змены ў блізкай будучыні.
Язэп Варонка падзякаваў генералу за прыхільнае стаўленне што да пабудовы беларускай дзяржаўнасці і дадаў: «У былой Расіі мы, беларусы, былі самай занядбанай, самай апошняй нацыяй. Ніводзін з расійскіх урадаў ніколі не прызнаваў права беларускага народа на самавызначэнне, і толькі звяржэнне старога рэжыму ў Расіі і ўсталяванне адносін паміж нямецкімі ўладамі і найвышэйшымі беларускімі органамі даюць беларускаму руху магчымасць завяршыць стварэнне канкрэтных формаў дзяржаўнасці… Час усталявання кантакту прамінае, мы ўваходзім у перыяд канструктыўнага супрацоўніцтва. Мы дзякуем вам і чакаем вашага спрыяння ў тым, каб прывесці ў жыццё ідэю нашай дзяржаўнасці».
Эрых фон Фалькенгайм таксама падзякаваў Язэпу Варонку і выказаў прыхільнасць да яго пажаданняў. Потым генерал распытаў дэлегацыю пра паходжанне прадстаўнікоў Народнага сакратарыята. Ён пацікавіўся складам Рады і лёсам удзельнікаў Усебеларускага з’езда… Заканчэнне сустрэчы адбывалася ў вельмі сяброўскай атмасферы: гаворка ішла аб прыгажосці Беларусі, барысаўскіх і бабруйскіх лясоў, падобных да якіх у Нямеччыне няма, а таксама пра магчымасці аднаўлення апусцелых тэрыторый. Прыём доўжыўся дзве гадзіны і закончыўся ў 13.00. У ім прыняў удзел таксама начальнік штаба галоўнакамандуючага [Макс Штапф. – В.Г., Л.Б.]. Ён запрасіў пасля гэтага прадстаўнікоў Народнага сакратарыята на службовую размову да сябе ў кабінет, каб абмеркаваць дэталі супрацоўніцтва, планы Народнага сакратарыята і Рады, стасункі паміж Народным сакратарыятам і Саветам народных камісараў у Маскве і інш. /…/.
21 чэрвеня 1918 года Макс Штапф і Язэп Варонка мелі двухгадзінную размову па актуальных тэмах. Першым пунктам стала арганізацыя выезду спецыяльнай місіі Народнага сакратарыята ў Маскву з мэтай паведаміць Савету народных камісараў Расіі пра незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі і яе аддзяленне ад Расіі ды перадаць Саўнаркаму адпаведнае абгрунтаванне».
Такім чынам, найвышэйшыя прадстаўнікі нямецкага ваеннага камандавання ў Мінску, па-першае, засведчылі, што прыязных і шчыльных кантактаў паміж гэтым камандаваннем і ўладамі БНР на той момант (27 мая 1918 года) не існавала, а па-другое, яны ўрэшце пачалі разглядаць Народны сакратарыят БНР як «найвышэйшы беларускі орган», а гэта значыць, дэ-факта прызналі эфектыўнасць і значнасць яго дзейнасці на тэрыторыі Беларусі, не занятай бальшавіцкімі войскамі. Па-трэцяе – і гэта, напэўна, самае важнае, нямецкае камандаванне, якое спасылалася на свой урад, адназначна прызнала як мінімум права Рады БНР і Народнага сакратарыята дамагацца ад Масквы прызнання незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі!
Сказанае пераканаўча сведчыць пра тое, што нямецкае камандаванне, ацаніўшы тагачасныя рэаліі, прызнала і даволі высока ацэньвала пазітыўную ролю кіраўніцтва БНР найперш у палітычным жыцці краіны. Акрамя таго, невядомыя раней дакументы з Палітычнага ведамства МЗС Германіі дазваляюць сцвярджаць пра больш значнае адзінства ў шэрагах кіраўніцтва БНР у разуменні польскай і расійскай пагрозы ў справе стварэння беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці і выяўляюць цвёрдую пазіцыю апошняга адносна дасягнення рэальнай незалежнасці Беларусі.
Чаму ж місія Народнага сакратарыята ў Маскве тады не адбылася? Адназначнага адказу на гэтае пытанне няма, хоць у кнізе Матыяса Дорнфельта і Энрыка Зеевальда мы можам знайсці пэўныя тлумачэнні. Найперш гэтаму выразна перашкаджала пазіцыя ключавой асобы ў Міністэрстве замежных спраў тагачаснай Германіі, статс-сакратара Рыхарда фон Кюльмана:
«…Кюльман хацеў умацоўваць зафіксаваныя дамоўныя адносіны з Расіяй. Таму ён выступаў супраць аслаблення бальшавіцкага рэжыму і не падтрымліваў ніякіх сепаратысцкіх памкненняў. Выступаючы ў рэйхстагу 24 чэрвеня 1918 года, ён сказаў літаральна наступнае: «Імперскі ўрад ад самага пачатку стаяў на той пазіцыі, што ў высокай ступені пажаданым ёсць тое, каб перад тым, як канчаткова прызнаць на дыпламатычным узроўні дзяржаўныя ўтварэнні, што адлучыліся ад цела былой Расійскай імперыі, дэталёва і падрабязна абмяркоўваць з савецкім урадам у Маскве, ці магло б быць, а калі магло б – то пры якіх акалічнасцях дапушчана прызнанне такіх дзяржаўных новаўтварэнняў».
А ўжо 3 ліпеня 1918 года паўнамоцны прадстаўнік Саветаў у Германіі Адольф Ёфэ тэлеграфаваў у Галоўную кватэру германскага галоўнакамандуючага з паведамленнем, што савецкі ўрад пагаджаецца на самастойнасць Эстляндыі і Ліфляндыі, але ў якасці кампенсацыі ён чакае саступак у Беларусі і Данбасе. На што Рыхард фон Кюльман у сваёй запісцы зазначыў: «Да Беларусі мы не маем неспасрэднага інтарэсу, як і …да Кубані ды земляў данскіх казакоў».
У выніку палажэнне пра тое, што «Германія не будзе ніякім чынам умешвацца ў справы ўзаемаадносін Расійскай імперыі [так стаіць у тэксце. – В.Г., Л.Б.] і яе часткамі-рэгіёнамі… і ніякім чынам не будзе падтрымліваць іх» было зафіксавана ў артыкуле 3 «Расійска-нямецкага дадатковага пагаднення да мірнай дамовы», сакрэтнага дадатку да Брэсцкага міру, які быў падпісаны прадстаўнікамі кайзераўскага і ленінскага ўрадаў 27 жніўня 1918 года ў Берліне. За гэтую згоду ахвяраваць нацыянальнымі інтарэсамі Беларусі і іншых цяпер суверэнных частак былой Расійскай імперыі нямецкі ўрад павінен быў атрымаць ад савецкага 6 мільярдаў марак «кампенсацыі». Як пішуць нямецкія даследчыкі ў сваёй кнізе, «першыя два вагоны з золатам былі перададзены немцам на станцыі Орша дакладна паводле вызначанага графіка» адразу ж пасля ратыфікацыі сакрэтнага пратакола 6 верасня 1918 года. Тады ж пачаўся адвод германскіх войскаў з вялікай часткі беларускіх тэрыторый.
Як сведчаць дакументы, нямецкія дыпламаты неабачліва разлічвалі, што бальшавіцкая ўлада ў Маскве сама рана ці позна пацярпіць крах…
Кіраўніцтва Беларускай Народнай Рэспублікі пра сакрэтны пратакол ад 27 жніўня 1918 года так нічога і не даведалася і яшчэ нейкі час лічыла, што ранейшыя дамоўленасці са штабам генерала фон Фалькенгайма застаюцца ў сіле…
Тым не менш, як сведчаць аўтары цытаванай кнігі, спасылаючыся на архіўныя дакументы, чуткі пра дамоўленасць паміж бальшавікамі і кайзерам аб адводзе нямецкіх войскаў неўзабаве дайшлі і да Мінска і «выклікалі там сапраўдную паніку».
Уплывовыя беларусы, у тым ліку кіраўнікі Дваранскага сходу і павятовыя маршалкі, пачалі пісаць, у тым ліку і самому кайзеру, пра сваю «надзвычайную занепакоенасць перад пагрозай бясконцых закалотаў і непазбежнай анархіі». Аднак на гэты момант пасля вырашальных параз Германіі на Заходнім фронце кайзер ужо фактычна страціў усякую рэальную ўладу. Пагадзіўшыся з утварэннем у Германіі парламенцкай формы кіравання, ён мусіў пагадзіцца і з ультыматумам амерыканскага прэзідэнта Вудра Вільсана, шосты пункт якога прадугледжваў «вызваленне расійскай тэрыторыі ад нямецкіх войскаў».
Нямецкія архівы захоўваюць шэраг зваротаў, у якіх самыя розныя асобы просяць амерыканскага прэзідэнта падчас перамоў з германскім урадам пагадзіцца на тое, каб нямецкія войскі пакінулі пад сваім кантролем усю тэрыторыю Беларусі з мэтай пазбегнуць там «жахлівага бальшавіцкага панавання». Адзін з такіх зваротаў быў падпісаны, сярод іншых, мінскім праваслаўным архіепіскапам Георгіем і прадстаўніком Рады БНР, вышэйзгаданым Паўлам Алексюком.
Сваю заклапочанасць з нагоды магчымага пераходу тэрыторыі Беларусі пад бальшавіцкі кантроль выказаў Папа Рымскі Бенедзікт XV, ад імя якога апостальскі нунцый у Мюнхене Эўджэніа Пачэлі пісаў у германскае Міністэрства замежных спраў: «Насельніцтва паміж Дзвіной і Дняпром… бачыць для сябе велізарную пагрозу з боку бальшавікоў, якія адразу займаюць вызваленыя германскімі войскамі тэрыторыі».
Вострая рэакцыя кіраўніцтва БНР таксама не прымусіла сябе чакаць. Надзвычайная місія Народнага сакратарыята ў Кіеве, якую тады ўзначальваў Антон Луцкевіч, перадала ноту рашучага пратэсту супраць перадачы Беларусі пад кантроль бальшавікоў у тамтэйшыя прадстаўніцтвы Германіі, Аўстрыі, Балгарыі, Турцыі, Фінляндыі і Грузіі. У пасланні на імя прэзідэнта германскага райхстага Канстанціна Ферэнбаха са спасылкай на Акт 25 сакавіка 1918 года ўтрымлівалася просьба да сярэднееўрапейскіх дзяржаў прызнаць незалежнасць беларускай дзяржавы і аказаць у гэтай справе неабходную ваенную дапамогу. Адзначалася, што, згодна з ультыматумам таго ж прэзідэнта Вільсана, ранейшыя дамовы Германіі, у тым ліку і Брэсцкая, губляюць сваю юрыдычную сілу і не могуць перашкаджаць прызнанню незалежнасці Беларусі. «Гэтага цяпер патрабуюць не толькі інтарэсы Беларусі, але і інтарэсы самой Германіі… Вырашэнне гэтай праблемы створыць у будучым трывалы падмурак для сяброўскіх адносін паміж абедзвюма краінамі».
У адказ на гэтае пасланне намеснік статс-сакратара нямецкага знешнепалітычнага ведамства Вільгельм фон Штум адказаў, што «ў цяперашняй сітуацыі мы не маем магчымасці падтрымаць вашы пажаданні і павінны прапанаваць Народнаму сакратарыяту звярнуцца да нейтральных дзяржаў, а праз іх пасрэдніцтва – да прэзідэнта Вільсана».
Становішча на той момант, аднак, яшчэ не выглядала безнадзейным. Пры пасрэдніцтве рэферэнта па ўсходніх справах у германскім знешнепалітычным ведамстве Рудольфа Надольнага было вырашана, што прадстаўнікі Рады БНР Іван Луцкевіч і Язэп Лёсік атрымаюць магчымасць (і дыпламатычныя пашпарты), для таго каб адправіцца ў Берн і Капенгаген і данесці сваю пазіцыю да ўрадаў нейтральных Швейцарыі і Даніі, а потым сустрэцца і з папскім нунцыем у Мюнхене.
У Кіеве германскі прадстаўнік граф Ёганэс фон Берхем прыняў дэлегацыю БНР і пераслаў пазней у Берлін іх просьбу, «каб Германія не выводзіла сваіх войскаў з Беларусі… да таго часу, пакуль не будзе сфарміравана беларуская вайсковая структура».
Лістападаўская рэвалюцыя ў Германіі істотным чынам змяніла расклады ў знешняй палітыцы: нават пасля скасавання Масквой Брэсцкага міру ўвага афіцыйнага Берліна да таго, што робіцца на ўсходзе, істотна аслабла. І хоць вышэйзгаданы Рудольф Надольны адстойваў палітыку як мага больш шырокай падтрымкі «памежных з Расіяй дзяржаў», прынцыпова гэта нічога не змяніла.
Падзеі наступных двух гадоў прывялі да ўзмацнення польскага чынніка ў нашай гісторыі. 5 лютага 1919 года ў Беластоку прадстаўнікі нямецкага і польскага ўрадаў падпісалі пагадненне, сутнасць якога палягала ў тым, што пасля адводу нямецкіх войскаў з беларускіх земляў функцыю «абароны іх ад бальшавізму» павінна была выканаць польская армія. Гэта выклікала рэзкі пратэст з боку Язэпа Варонкі, у той час міністра беларускіх спраў ва ўрадзе Літвы, які тэлеграфаваў у Міністэрства замежных спраў Германскай Рэспублікі Людвігу Цымерле, адзначаючы, сярод іншага, што адбываецца «нічым не абгрунтаванае замацаванне згубнага для нас польскага ўладарання ў межах Літвы».
У сваю чаргу статс-сакратар германскага знешнепалітычнага ведамства на запыт Міністэрства абароны па беларускай праблематыцы напісаў: «Беларускае пытанне настолькі расплывістае, што немагчыма даць яму колькі-небудзь выразную ацэнку».
Далейшыя зносіны Веймарскай Рэспублікі з Беларуссю паступова скіроўваліся ў бок змушанага фармальнага прызнання Германіяй Беларускай ССР, што была ў міжчассі, 31 жніўня 1920 года, паўторна абвешчана бальшавікамі.
Гэты працэс быў запачаткаваны ў расійска-нямецкім пакце, падпісаным 16 красавіка 1922 года ў італьянскім горадзе Рапала. Паколькі фармальна Савецкага Саюза яшчэ не існавала, гэты пакт фіксаваў неабходнасць усталявання паўнавартасных дыпламатычных зносін Веймарскай Рэспублікі і Савецкай Расіі.
Пасля таго як СССР у Маскве быў створаны, 15 лютага 1923 года старшыня ЦВК БССР Аляксандр Чарвякоў накіраваў праз расійскае паўнамоцнае прадстаўніцтва ў Берліне дакумент наступнага зместу, напісаны па-руску, а не выключана, калі меркаваць па яго стылістыцы, што і складзены ў нейкім маскоўскім кабінеце:
Пану прэзідэнту Нямецкай Рэспублікі
“Пане Прэзідэнт!
Выконваючы пагадненне пра распаўсюджанне Рапальскай дамовы, Цэнтральны Выканаўчы Камітэт Беларускай Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі, імкнучыся да далейшага ўмацавання адносінаў сяброўства з Нямецкай Рэспублікай, палічыў за добрае прызначыць сваім паўнамоцным прадстаўніком пры Ўрадзе Нямецкай Рэспублікі грамадзяніна Мікалая Мікалаевіча КРАСЦІНСКАГА.
Акрэдытуючы яго гэтай граматай, Цэнтральны Выканаўчы Камітэт просіць Вас прыняць грамадзяніна Красцінскага з прыхільнасцю і верыць усяму таму, што ён будзе мець гонар выказваць Вам ад імя Беларускай Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі.
Цэнтральны Выканаўчы Камітэт карыстаецца гэтай нагодаю, каб выказаць Вам, Пане Прэзыдэнт, і Нямецкаму народу пажаданні дабрабыту і росквіту.
Учынена ў горадзе Мінску 16 лютага 1923 г.”*
Варта дадаць, што Мікалай Красцінскі, хоць і нарадзіўся ў беларускім Магілёве, амаль усё сваё свядомае жыццё служыў расійскім бальшавікам, і сёння нам не вядомы факты наконт таго, каб ён хоць бы нейкім чынам адстойваў правы беларусаў у Веймарскай Рэспубліцы. У 1938 годзе, абвінавачаны сярод іншага ў «сувязях з Троцкім і германскай разведкай», ён быў расстраляны сталіністамі.
У кнізе, якую мы прэзентуем чытачам «Народнай Волі» (і якая, як мы спадзяёмся, неўзабаве ўбачыць свет і ў беларускім перакладзе), адзначаецца, што ніякага нямецкага консульства ці іншага дзяржаўнага прадстаўніцтва ў Мінску ў той час створана так і не было. У той жа час у берлінскім раёне Шонэберг з адрасам Моцштрасэ, 21, пад назвай «Беларускае прэс-бюро» дзейнічала неафіцыйная надзвычайная місія Беларускай Народнай Рэспублікі на чале з Леанардам Зайцам, і існаванне гэтага прадстаўніцтва было дазволена тагачаснымі нямецкімі ўладамі.
Валянцін ГОЛУБЕЎ, доктар гістарычных навук,
Лявон БАРШЧЭЎСКІ, кандыдат філалагічных навук.
Крыніца: Народная Воля, №25 (4483) ад 27.03.2020
Die Beziehungen zwischen Deutschland und Belarus 1916-1925. Matthias Dornfeldt, Enrico Seewald. Kopa, 2019
* Господину Президенту Германской Республики
Господин Президент!
Во исполнение соглашения о распространении Рапальского договора, Центральный Исполнительный Комитет Белорусской Социалистической Советской Республики, стремясь к дальнейшему укреплению отношений дружбы с Германской Республикой, счел за благо назначить своим полномочным представителем при Правительстве Германской Республики гражданина Николая Николаевича КРЕСТИНСКОГО.
Аккредитуя его настоящей грамотой, Центральный Исполнительный Комитет просит Вас принять гражданина Крестинского с благосклонностью и верить всему тому, что он будет иметь честь излагать Вам от имени Белорусской Социалистической Советской Республики.
Центральный Исполнительный Комитет пользуется сим случаем, чтобы выразить Вам, Господин Президент, и Германскому народу пожелания благоденствия и преуспеяния.
Учинено в гор.Минске 16 февраля 1923 года.
Председатель Центрального Исполнительного Комитета А.Червяков”
