Прадстаўніцтва БНР у Нямеччыне

Надзвычайная місія Беларусі ў Бэрліне ады­грала адну з ключавых роляў у зьнешнепалітычнай дзейнасьці БНР. Артыкул дасьледчыка гісторыі беларуска-нямецкіх стасункаў Уладзімера Сакалоўскага

Пасьля абвешчаньня ў 1918 г. незалежнасьці Беларусі Рада БНР зьвярнулася да сусьветнае супольнасьці з просьбаю прызнаць Бела­рускую рэспубліку. Упаўнаважаныя ўраду БНР намагаліся наладзіць з далёкімі й бліжэйшымі суседзямі Беларусі ўзаемавыгадныя палітычныя, эканамічныя, культурныя і ваенныя сувязі, так патрэбныя для станаў­леньня беларускае дзяржаўнасьці.

Адну з ключавых роляў у зьнешнепалітычнай дзейнасьці БНР ады­грала Надзвычайная місія рэспублікі ў Бэрліне, якая на працягу амаль сямі гадоў (1919-1925) у цяжкіх і складаных умовах годна прэзэнтавала Беларусь у Нямеччыне і доўгі час зьяўлялася адным з галоўных цэнтраў БНР па каардынацыі дзейнасьці беларускіх дыпляматычных прадстаў­ніцтваў за мяжою. Акрамя сваёй афіцыйнай назвы – Надзвычайная дыпляматычная місія Беларускае Народнае Рэспублікі ў Нямеччыне, у афіцыйных дакумэнтах прадстаўніцтвам выкарыстоўваліся й іншыя назвы: Надзвычайная місія БНР у Бэрліне, Дыплёматычная місія БНР, Генэральная дыплёматычная місія БНР ды інш.1

Першым афіцыйным пасланнікам БНР у Нямеччыне стаў капітан Антон Борык, які прыбыў у Бэрлін з Гародні 23 сакавіка 1919 г. як кіраўнік Беларускае ваеннае місіі па справах ваеннапалонных. Тое, што першым у Нямеччыну ўрадам БНР быў пасланы вайсковы прадстаўнік, зусім не выпадкова. Пытаньнем жыцьця і сьмерці для беларускай дзяржавы было стварэньне ўласных узброеных сілаў, якія б здолелі абараніць незалежнасьць Беларусі ад акупантаў, што сунуліся на краіну з Усходу і з Захаду. У нямецкіх лягерах для ваеннапалонных знаходзілася каля 60.000 беларусаў. Зь іх беларускі ўрад спадзяваўся сфармаваць вайсковыя аддзелы, якія б пазьней маглі скласьці ядро нацыянальнага войска. Ужо ў пачатку красавіка Борык, на-ладзіўшы сувязь зь Між­народнай камісіяй па справах ваен­напалонных (дзейнічала пад эгідаю краінаў Антанты), актыўна вядзе беларускую працу сярод вайскоўцаў-суайчыньнікаў. У гэтай справе яму дапамагаў генэрал Кіпрыян Кан­дратовіч, які прыехаў у нямецкую сталіцу яшчэ ў лю­тым 1919 г. і як сябра дэлегацыі БНР празь нейкі час адбыў на Парыскую мірную міжнародную канфэрэнцыю.

У 20-х днях сакавіка да іх далучаецца і старшыня Рады міністраў БНР А.Луцкевіч, які спадзяваўся атрымаць запісаны на яго імя акрэдытыў у 1,6 млн. ням. марак у Райхсбанку, выдаткаваны беларускаму ўраду кіраўніцтвам Украінскае Народнае Рэспублікі. Частку гэтых грошай меркавалася выкарыстаць для паездкі на Парыскую мірную канфэ­рэнцыю. Да разьвязаньня фінансавага пытаньня ўрад БНР амаль у поў­ным складзе апынуўся ў сталіцы Нямеччыны. Абставіны «бэрлінскага сядзеньня» А.Луцкевіч тлумачыў так: «Нямецкі Ўрад адмовіўся выдаць належныя Беларускаму Ўраду паводле ўкраінскага акрэдытыву грошы. Гэта, а таксама доўгая процэдура атрыманьня пропускаў у Парыж прымусіла Дэлегацыю і Членаў Ураду правясьці ў Бэрліне каля трох месяцаў (марэц, красавік, май). Такім чынам у Бэрліне … утварыўся часова цэнтар беларускае палітычнае рабо­ты: іншага цэнтру з прычыны заняцьця палякамі Горадні і непры­хілыных адносін ковенскага Ўраду беларусы на той час ня мелі».

Бэрлін на тры месяцы стаў прыстанішчам і месцам чыннасьці бела­рускага ўраду, і гэта садзейнічала таму, што менавіта ў нямецкай сталіцы пачалася арганізацыя першага беларускага прадстаўніцтва за межамі былое Расейскае імпэрыі.

• 

• 

Бэрлінскі пэрыяд дзейнасьці Рады міністраў БНР вызначаецца значнаю актыўнасьцю: рэгулярна праводзяцца ўрадавыя паседжаньні, арганізуюцца неафіцыйныя сустрэчы з уплывовымі нямецкімі палі­тыкамі, журналістамі, наладжваюцца кантакты зь дзяржаўнымі і прыватнымі ўстановамі Нямеччыны. Так 28 сакавіка 1919 г. А.Луцкевіч зьвяртаецца да Прэзыдэнта Нямеччыны Фрыдрыха Эберта з просьбаю выплаціць ураду БНР украінскую фінансавую пазыку. Пасьля адмовы 2 красавіка на паседжаньні Рады міністраў БНР прымаецца рашэньне пра неадкладную паездку міністра юстыцыі А. Цьвікевіча ў Вену дзеля атры­маньня тае часткі ўкраінскага акрэдытыву, што захоўвалася ў адным з аўстрыйскіх банкаў.

6 красавіка ў Бэрлін прыбывае дэлегацыя ад афіцэраў-беларусаў зь лягеру ваеннапалонных у м. Зэльцвэдэль на чале з палкоўнікам Віш­неўскім. Дэлегацыя перадае ў Бе­ларускае ваеннае прадстаўніцтва пастанову, падпісаную 60-цю афіцэрамі, з просьбаю хутчэй накі­раваць іх на бацькаўшчыну, каб браць удзел у фармаваньні нацыя­нальных вай­сковых аддзелаў. На жаль, магчымасьці беларускіх ура­даўцаў у вырашэньні вайсковых пытаньняў былі абмежаваныя, Беларускае ваеннае прадстаўніцтва так і ня будзе зарэгістраванае нямецкімі ўладамі, у чым шмат «паспрыялі» найперш бальшавікі й палякі.

Дзейнасьць беларускага ўраду ў іншых кірунках была больш выні­коваю. Усталёўваюцца шчыльныя кантакты з прадпрымальнікам, урад­жэнцам Беларусі Станіславам Львом Сапегам-Ваяводам, які, спадзею­чыся наладзіць выгадныя гандлёвыя зьвязы зь Беларусьсю, стварае ўласную фірму — «Сындыкат Сапегі для Эўропы і Азіі на Беларусі». Пэўны час ён аказвае прадстаўніцтвам беларускага ўраду ў Бэрліне пасільную фінансавую дапамогу. У складзе бэрлінскае канторы «Сын­дыкату Сапегі…» працавала шмат беларусаў, у тым ліку паўнамоцным дырэктарам яе быў да лета 1920 г. ужо ўзгаданы А.Борык. С.Л.Сапега-Ваявода заснаваў першую за межамі былое Расейскае імпэрыі Бела­рускую службу друку і тэлеграфнае інфар­мацыі, якая двойчы на тыдзень выдавала інфармацыйныя бюлетэні, у якіх галоўная ўвага надавалася беларускай тэматыцы.

У красавіку 1919 г. А.Смоліч накіроўваецца з Бэрліну ў Варшаву на перамовы з польскім урадам. Яны аніякіх вынікаў, апроч пекных слоў з польскага боку, беларусам ня прынесьлі. Адтуль ён вяртаецца ў Бела­русь і ў Бэрлін больш ужо ня прыедзе. У гэты ж час беларуская дэле­гацыя на Парыскую мірную канфэрэнцыю падае амбасадарам Францыі, Ангельшчыны і ЗША ў Бэрліне мэмарандум ад імя Рады міністраў БНР з просьбаю прызнаць беларус­кую дзяржаву. А.Луц­кевіч вядзе перамовы з камандуючым усімі лягерамі ваеннапалонных у Нямеччыне генэралам Патоцкім пра лёс палоненых беларускіх вайскоўцаў. Ён ладзіць кантакты зь нямецкімі сацыял-дэмакратамі і, магчыма, зь іх лідэрам – Карлам Каўцкім, бо менавіта празь яго быў перададзены 23 красавіка 1919 г. прывітальны ліст Прэзыдыюму Міжнароднае сацыял-дэма­кра­тычнае канфэрэнцыі ў Амстэрдаме ад беларускіх сацыял-дэмакратаў.

Беларускі ўрад працягваў марныя спробы дамагчыся дазволу ад нямецкіх уладаў ды прадстаўнікоў краінаў Ан­танты распачаць арганізацыю нацыянальнага войска з бы­лых ваеннапалонных бела­­русаў. На паседжаньні Рады міністраў БНР ад 21 траўня 1919 г. быў створаны нават Арганізацыйны аддзел Міністэрства абароны Рэспублікі на чале з генэрал-маёрам Лявонам Давыдавым, але ў хуткім часе аддзел быў расфармаваны з палітычных і фінансавых меркаваньняў.

Афіцыйная рэгістрацыя Дыпляматычнае місіі БНР у Нямеччыне была зробленая А. Луцкевічам. 4 траўня 1919 г. Ён зьвярнуўся ў Міністэрства замежных справаў Нямеччыны з заявай:

«Гэтым сьведчыцца, што ў склад Дыпляматычнай Місіі Беларускай Народнай Рэспублікі (Кайзэралее, 209-І), якая ў гэты час знаходзіцца ў Бэрліне, уваходзяць наступныя асобы: 1. Старшыня Рады Народных Міністраў і Міністр Загранічных Спраў – Антон Луцкевіч; 2. Пасол –Аркадзь Смоліч; 3. Служачыя – Антон Борык і Янка Натусевіч.»

У рэзалюцыі зьнешнепалітычнага ведамства Нямеччыны чытаемо: «Дазваляецца забясьпечыць харчовымі карткамі асобаў, якія тут пера­лічаны». Рэзалюцыя сьведчыць пра тое, што нямецкі ўрад быў ня супроць разьмяшчэньня беларускага дыпляматычнага прадстаўніцтва.

2 ліпеня 1919 г. адбылося першае паседжаньне місіі, аднак цалкам штат быў укамплектаваны прыкладна ў жніўні ттаго ж года. Толькі 25 жніўня выконваючы абавязкі шэфа місіі Леанард Заяц быў афіцыйна пры­значаны паўнамоцным прадстаўніком Беларускага Ўраду ў Бэрліне. Але ўжо 27 кастрычніка таго ж году з-за хваробы апошняга на гэтую пасаду прызначаецца Леанід Баркоў, які раней уваходзіў у склад беларускае дэлегацыі ў Парыжы. 27 чэрвеня місія папаўняецца раднікам па вайсковых справах Яўхімам Бялевічам, й з 1 жніўня выконваць абавязкі радніка па пытаньнях прэсы запрашаецца Валянцін фон Дзітман. 3 16 жніўня ў штат місіі быў афіцыйна ўключаны юрысконсульт Бруна Мілер. 3 чэрвеня па сьнежань 1919 г. місія БНР выдавала свой уласны інфармацыйны бюлетэнь на нямецкай мове (ня блытаць зь інфар­мацыйным бюлетэнем, што выпускаў раней С.Л.Сапега-Ваявода). Напа­чатку 1920 г. яго выданьне з-за адсутнасьці фінансавых сродкаў было часова спынена.

Восеньню 1919 г. Надзвычайная дыпляматычная місія БНР у Нямеч­чыне складалася ўжо з 3-х аддзелаў (кон­сульскага, ваеннага і аддзелу прэсы) ды наступных асо­баў:

1. Шэф місіі – Леанард Заяц (пазьней Леанід Бар­коў);
2. Сакратар – д-р Паўлоўскі;
3. Юрысконсульт – Бруна Мілер (консульскі аддзел);
4. Начальнік ваеннага аддзелу місіі — Антон Борык;
5. Райца па вайсковых справах – Яўхім Бялевіч (ваенны аддзел);
6. Райца па справах прэсы – Валянцін фон Дзітман.

Падчас знаходжаньня Рады міністраў БНР у Нямеччыне ў 1919 г. дзейнасьць ураду і дыпляматычнае місіі так пераплятаецца, што часам нялёгка вызначыць, у чыёй кампэтэнцыі знаходзіцца тое ці іншае пы­таньне.

Толькі 28 жніўня 1919 г. старшынёй ураду БНР А.Луцкевічам будуць канкрэтна акрэсьленыя задачы, што стаялі перад гэтай дыпляматычнай службай у той час:

«Місія ў Бэрліне … павінна … служыць этапным пунк­там дзеля зносін паміж Беларусьсю і Літвою з аднаго боку і Парыжам — з другога. Апроч таго, на ёй ляжаў абавязак шырокае працы ў прэсе і арганізацыі палонных беларусаў».

Нямецкі ўрад не сьпяшаўся канчаткова вызначыцца ў пытаньні прызнаньня дэ-юрэ і дэ-факта Беларускае Народнае Рэспублікі, тэры­торыя якой знаходзілася пад акупацыяй Польшчы і Савецкае Расеі. Пасьля паразы ў Першай сусьветнай вайне, зьвязаная ўмовамі Вэрсальскае мірнае дамовы, Нямеччына праводзіла асьцярожную зьнешнюю палітыку, азіраючыся на краіны Антанты. Выступаючы ў лістападзе 1919 г. на агульным паседжаньні кіраўнікоў эўрапейскіх дыпляматычных прадстаўніцтваў шэф Бэрлінскае місіі Л.Заяц канстатаваў: «Да гэтай пары ўсіх маіх супрацоўнікаў называлі пры­ватнымі асобамі ў Нямеччыне, і толькі мяне, пасьля доўгіх размоў, праўда хоць на словах, дазволілі лічыць афіцыяльна прэдстаўніком Беларусі ў Бэрліне й у часе маёй хваробы няраз прысылалі даведацца аб маім здароўі…»

Пасьля расколу Рады БНР на сьнежаньскай сэсіі 1919 г. у Менску Бэрлінская місія падпарадкавалася юрысдыкцыі ўраду Народнае Рады БНР на чале з Вацлавам Ластоўскім, што стаяў на антыпольскіх пазы­цыях і месцам сваей рэзыдэнцыі абраў Коўна (Летува). 3 гэтага часу цікавасьць да беларускага пытаньня ў Міністэрстве замежных справаў Нямеччыны значна ўзрасла. 29 красавіка 1920 г. на запыт Шлескага геаграфічнага таварыства зьнешнепалітычнае ведамства Нямеччыны паведамляла:

«Тэрыторыя, на якой жывуць беларусы, часткова акупавана паля­камі; а другая частка яе цяпер знаходзіцца пад уладаю бальшавіцкага ўраду са сталіцаю ў Менску, якая, аднак, існуе ў залежнасьці ад Масквы. Акрамя таго, зна­ходзіцца больш дэмакратычна зарыен­таваны ўрад у Коўне, які быў створаны яшчэ раней, розныя беларускія дэлегацыі якога маюць свае прэдстаўніцтвы ў паасобных сталіцах Эўропы. Гэты ўрад дарэмна вядзе перамовы пра прызнаньне яго савецкімі маскоўскімі ўладамі. А таму зараз Беларусь ня можа разглядацца ў якасьці самастойнага дзяржаўнага ўтварэньня, а таму і ня можам даць Вам пэўных дадзеных нават пра прыблізныя межы гэтага краю».

Пра тое, што Нямеччына надавала важнае значэньне кантактам з БНР, сьведчыць факт адкрыцьця ў Бэрліне пры Міністэрстве замеж­ных справаў асобнага беларуска-ўкраінскага аддзелу, які падтрым­ліваў шчыльныя сувязі як з Надзвычайнай місіяй БНР, так і з самым бела­рускім урадам у Коўне. Пра гэта сьведчаць і цыркуляры, што высылаліся Міністэрствам замежных справаў Нямеччыны сваім амбасадарам у Маскве, Рызе і Коўне:

«3 прычыны таго, што тэрыторыя Беларусі разьмешчана на відным месцы поясу ўскраінных дзяржаваў, і таму, што пэўныя палітычныя дэфармацыі беларускае нацыянальнасьці могуць уплываць на ўсю праблему ўскраінных дзяржаваў, я прашу зьвярнуць увагу на беларускае пытаньне і інфармаваць нас пра яго разьвіцьцё».

Новы цыркуляр Міністэрства замежных справаў Нямеч­чыны ад 4 лістапада 1920 г. падае інструкцыю сваім дыпляматычным прад­стаўнікам у Рызе, Коўне, Маскве, Стакгольме, як у гэтай палітычнай сытуацыі ставіцца да ўраду БНР:

«Між іншым, што тычыцца беларусаў, хацелася б адзначыць наступнае: яны зь вясны 1919 г. утрымліваюць у Бэрліне дэлегацыю і неаднаразова патрабавалі ад Міністэр­ства замежных справаў прыз­наньня дэ-юрэ і фінансавай падтрымкі. На гэта ім было адказана, што мы прытрымліваемся прынцыпу права народаў на самавызначэньне, пры гэтым з сымпатыяй ставімся да самастойнае Беларусі. Гэта і магло б стаць пацверджаньнем нашых сымпатыяў, але згодна з паста­новамі Мір­нае Парыскае дамовы нам прадпісаны пэўныя абме­жаваньні; асаблівыя цяжкасьці мы адчуваем у праблеме прызнаньня з нашага боку Беларусі дэ-юрэ наперад краінаў Антанты. Пэўна ж, не бярэцца пад сумнеў прызнаньне Беларусі дэ-факта, пакуль гэты Беларускі Ўрад знаходзіцца па-за межамі краю і пазбаўлены ўсяго таго, што неабходна для функ­цыянаваньня органаў дзяржаўнага кіраваньня.

Я прашу Вас, каб Ваша пазыцыя ў дачыненьні да беларусаў супадала б з вышэйпададзенымі прынцыпамі, але пры гэтым, ідучы на суп­рацоўніцтва, неабходна зьвяртаць асаблівую ўвагу на захаваньне неа­фіцыйнасьці дачыненьняў, паклаўшы гэта ў аснову дзейнасьці зь бела­рускімі прадстаўніцтвамі».

Характэрным у тагачасных нямецка-беларускіх дачыненьнях ёсьць тое, што ўрад Нямеччыны за законнага прадстаўніка беларускага народу схільны быў лічыць менавіта Раду і ўрад Беларускае Народнае Рэспублікі, а не прамаскоўскі марыянэткавы рэжым Савецкае Бела­русі.

У архіве Міністэрства замежных справаў Нямеччыны дакумэнты, што тычыліся зносінаў нямецкага боку з урадам Ластоўскага і Цьвікевіча, пазьбіраныя ў асобныя папкі (іх налічваецца 5) і захоў­ваюцца ў Боне да сёньняшняга дня. Архіўныя матэрыялы адносна дачыненьняў Вэй­марскае Рэспублікі з БССР парассыпаныя па справах з грыфам «СССР». I гэта нягледзячы на тое, што ў 1922 г. Нямеччына і Савецкая Бела­русь асобна падпісалі Рапальскае пагадненьне як сувэрэнныя дзяржавы. Відаць, нямецкі ўрад з самага пачатку лічыў БССР за фікцыю, а ня як самастойную дзяржаўную адзінку.

1919­–1921 г.г. можна лічыць найбольш плённым пэрыядам у дзейнасьці Бэрлінскае місіі БНР. Пасьля перамоваў з прадстаўнікамі зьнешнепалітычнага і ваеннага ведамстваў Нямеччыны беларускія прад­стаўнікі дамагліся дазволу выдаваць грамадзянам Беларусі пашпарты БНР, а бы­лым ваеннапалонным, ураджэнцам Беларусі,— урадавыя пасьведчаньні. Маючы пашпарт грамадзяніна Беларускае Народнае Рэспублікі, яго ўладальнікі маглі без перашкодаў жыць у свабоднай Эўропе, атрымаць візу на пераезд у Амэрыку ці вярнуцца на радзіму.

У справе былых беларускіх ваеннапалонных нямецкія ўлады даз­волілі місіі БНР правесьці іх рэгістрацыю. Згодна зь ею былі складзеныя сьпісы больш як 10 тыс. ураджэнцаў Беларусі, якія яшчэ знаходзіліся ў Нямеччыне ў лягерах для інтэрнаваных. Гэта дало магчымасьць арганізаваць апошнім грашовую дапамогу празь Бела­рускі Чырвоны Крыж. Абяцаньні нямецкіх уладаў выдзеліць пало­неных беларусаў у асобны табар так і засталіся абяцаньнямі. У справе беларускіх вай­скоўцаў місія вяла адчайнае змаганьне з расейскімі «белымі» ды польскімі генэраламі, якія адкрыта праводзілі сярод ваеннапалонных нарыхтоўку «гарматнага мяса» ў свае вайсковыя фармаваньні, каб затым рукамі самых беларусаў душыць свабоду і незалежнасьць Беларусі.

Шмат было зроблена місіяй у культурна-асьветнай і выдавецкай справе. У кастрычніку 1920 г. у Бэрліне праз больш як паўгадавы пера­пынак узнавіла дзейнасьць Бела­рускае прэс-бюро, кіраўніком якога часова быў прызначаны Л. Заяц. Распачынаецца выпуск інфармацыйных бюлетэняў, якія фактычна дублююць адпаведныя выданьні Вайскова-дыпляматычнае місіі БНР у Латвіі й Эстоніі, што перасылаў з Рыгі ў Бэрлін Кастусь Езавітаў, ды бюлетэні прэс-бюро з Коўна. Бюлетэні Бэрлінскага прэс-бюро БНР былі важнаю і кампэтэнтнаю крыніцаю інфармацыі пра Беларусь для нямецкае грамадзкасьці, прэсы і ўрадавых установаў.

Апрача розных прыватных тэлеграфных агенцтваў Беларускаму прэс-бюро ў Бэрліне ўдалося наладзіць супрацоўніцтва зь летувіскім дзяржаўным тэлеграфным агенцтвам «Эльта», вельмі ўплывовымі ў нямецкіх афіцыйных колах «Агенцтвам Вольфа», «Прэсэ-Вартэ», якое дзейнічала пры Міністэрстве замежных справаў Нямеччыны.

Згодна заданьню ўраду БНР Бэрлінскае прэс-бюро рыхтавала аг­ляды замежнае прэсы, якія потым высылаліся праз Бэрлін у Коўна. Праўда, ковенскі ўрад БНР не заўсёды быў задаволены гэтаю працаю. Так у сваім цыркуляры на адрас Бэрлінскае місіі ад 21 студзеня 1921 г. кіраўніцтва ўраду адзначыла:

«3 агляду прэсы за №№ 1, 2 і 3 відаць, што ў Нямеччыне мала друкуецца матэрыялу аб беларускай справе. На Місіі самой ляжыць абавязак апрацоўваць стацьці і старацца памяшчаць іх у газэты, гэта тым болей яе абавязак, што фактычна супрацоўнікі цяпер маюць больш вольнага часу, бо пашпартоў выдаецца надта мала».

Зь Беларускім прэс-бюро ў Бэрліне была шчыльна зьвязаная інфармацыйная служба БНР у Гданьску (Данцыгу), утвораная ў верасьні 1921 г. ( кіраваў Ісаак Лур’е).

Шмат было зроблена місіяй у выдавецкай справе. Усе дыпля­матычныя і агульнаграмадзянскія пашпарты БНР былі надрукаваныя менавіта ў Нямеччыне. Дзякуючы стварэньню ў 1920 г. выдавецкае суполкі «Вызваленьне» ў Нямеччыне ўбачылі сьвет кніжка А.Цьвікевіча «Беларусь», каляроыя паштоўкі з гербамі беларускіх ваяводзтваў і этнаграфічная мапа Беларусі. Плянавалася да выданьня на нямецкай мове брашура К.Езавітава «Беларусы і палякі». У Бэр­ліне выйшла так­сама папулярная сярод беларускіх ваеннапалонных кніга «3 роднага краю». У1919 г., пры ўдзеле Беларускай місіі, у бэрлінскім выдавецтве Карла Круціуса выйшла на нямецкай мове кніга «Беларусь», якую склаў нямецкі журналіст Вальтэр Егер, сябра віленскага бела­рускага асяродку.

Дзеля пашырэньня сярод нямецкае грамадзкасьці зьвесткаў пра Беларусь сябры місіі ладзілі ў грамадзкіх ды партыйных клюбах нямецкае сталіцы лекцыі, на якіх асьвятляліся пытаньні гісторыі й культуры беларускага наро­ду, сучаснага палітычнага і эканамічнага становішча краю. У нямецкіх газэтах штораз зьяўляліся артыкулы на бела­рускую тэматыку, напісаныя В.Захаркам, В. фон Дзітманам, Д.Анэкштэйнам ды інш.

Доўгі час Беларуская місія ў Бэрліне выконвала ролю галоўнага каардынацыйнага цэнтру дыпляматычнае дзей­насьці ўраду БНР. Ня­мецкая сталіца нават паводле свайго геаграфічнага становішча была зручным месцам для зьбіраньня на агульныя нарады прадстаўнікоў беларускіх місіяў і кансулятаў з Парыжу, Прагі, Капэнгагену, Кара-ляўцу, Варшавы, Канстантынопалю, Рыму ды іншых эўрапейскіх гара­доў. Адсюль лягчэй было трымаць зь імі сувязь. Праз Бэрлін праходзілі шляхі беларускіх урадавых дэлегацыяў на ўсе важнейшыя міжнародныя канфэрэнцыі (Парыскую, Жэнеўскую, Генуэскую). У адрозьненьне ад краінаў Антанты, дзе ў афіцыйных колах дамінавала канцэпцыя «адзінае і непадзельнае Расеі», у Нямеччыне больш прыхільна ставіліся да беларускага нацыянальна-вызвольнага руху, найлепей і глыбей разумелі спэцыфіку беларус­кага пытаньня. У Бэрліне прадстаўнікам БНР было прасьцей атрымаць, чым у іншых эўрапейскіх сталіцах, замежныя візы на праезд у іншыя краіны.

Менавіта ў Бэрліне ў сярэдзіне 1919 г. была праведзеная нарада консулаў і амбасадараў дзяржаваў, якія паўсталі на тэрыторыі былое Расейскае імпэрыі (Фінляндыі, краінаў Балтыі, Беларусі, Украіны, Азэрбайджану і Паўночнага Каўказу). Надалей місіяй БНР у Нямеччыне былі наладжаныя добрыя стасункі з дыпляматычнымі службамі гэтых краінаў у Бэрліне.

Зь ініцыятывы ўраду БНР у лістападзе 1919 г. у Бэрліне адбылася важная нарада прадстаўнікоў беларускіх місіяў і кансулятаў у Нямеччыне, Францыі, Чэха-Славаччыне і Польшчы, якая адыграла значную ролю ў справе каардынацыі дыпляматычнае дзейнасьці Беларускае Рэспублікі. Дзякуючы Бэрлінскай місіі была ўсталяваная сувязь з палкоўнікам Янам Ермачэнкам у Канстантынопалі. Празь нейкі час там паўстаў беларускі кансулят. У 1920 г. былі таксама ўтвораныя консульскія аддзелы ў Бялградзе і Сафіі.

Пра повязі Бэрлінскае місіі можна меркаваць з тае багатае і разнастайнае сеткі карэспандэнтаў з усіх кантынэнтаў сьвету: акрамя вядомых тэлеграфных агенцтваў і рэдакцыяў газэтаў мы бачым тут уплывовых палітыкаў, грамадзкіх дзеячоў і бізнэсмэнаў.

У ліпені 1920 г. урад БНР зноў зьвярнуўся да нямецкіх уладаў з просьбаю аб прызнаньні. Была зробленая спроба адкрыць у Бэрліне беларускую амбасаду. На пасаду яе кіраўніка быў прызначаны Язэп Варонка. 3-за адмоўнае пазыцыі афіцыйных нямецкіх уладаў ініцы­ятыва беларускага боку ня мела посьпеху. 20 лістапада т. г. Варонка вяртае назад уручаныя яму Радай міністраў паўнамоцныя граматы.

Плён ды актыўнасьць палітычнае і культурна-асьветнае дзейнасьці Беларускага прадстаўніцтва БНР у Нямеччыне ў значнай ступені залежалі ад фінансавых магчымасьцяў. Акрамя сьціплых і нерэгулярных паступленьняў грошай ад беларускага ўраду з Коўна, місія зарабляла сродкі на існаваньне за кошт консульскіх паслугаў (за ўвесь час было выдадзена каля 2 тыс. пашпартоў), акрамя таго, былі й невялікія асыгнаваньні з боку дабрахвотных фундатараў. У залеж­насыді ад наяўнасыці грошай, місія ці то пашырала сваю дзейнасьць, ці то абмяжоўвала яе да мінімуму.

Для паляпшэньня свайго фінансавага становішча беларускі ўрад імкнуўся наладзіць уласную гандлёвую справу. У сувязі з гэтым у 1921 г. Радаю міністраў БНР была ўтвораная адмысловая Гандлёвая камісія на чале з В.Захаркам, а пазьней – Міністэрства гандлю і прамысловасьці, якое ўзначаліў Майсей Жытлоўскі. Пасярэднікам у гандлёвых апэрацыях ураду БНР у Нямеччыне выступала Бэрлінская місія. Гандлёвая дзейнасьць БНР і місіі ў Бэрліне не прынесла жаданых дывідэндаў, тым ня менш была працяглай паводле часу і разнастайнай паводле характару. У гэты час у склад місіі былі ўведзеныя дасьведчаны фінансіст і юрыст Давыд Лур’е, а таксама прадстаўнік ад беларускіх каапэратываў (Цэнтрабелсаюз) Андрэй Бароўскі. У красавіку 1921 г. з-за крытычнага фінансавага становішча дзейнасьць місіі фактычна спыняецца. Акрамя шэфа місіі Л.Баркова ды юрысконсульта Б.Мілера, іншыя супрацоўнікі былі звольненыя са сваіх пасадаў. Выйсьці з крызысу дапамог менавіта Д.Лур’е. Тады старшыня ўраду В.Ластоўскі зьвярнуў­ся да яго з асабістым пас­ланьнем: «У сувязі з тым, што склалася недарэчная сытуацыя з нашымі фінансамі, вельмі прашу Вас пасадзейнічаць нам у атрыманьні кароткатэрміновага крэдыту (тэрмінам да 15.VI. 21) на суму 100.000 марак (нямецкіх). Крэдыт гэты будзе намі выплачаны з чарговай раты нашага займу ад Літоўскай рэспублікі …». 3 мэтаю актывізацыі гандлёвай дзейнасьці місіі БНР у Бэрліне 1 красавіка 1921 г. яе кіраўніком становіцца А.Бароўскі.

У пошуках фінансавых сродкаў урад БНР зноў імкнецца атрымаць грошы па старому ўкраінскаму акрэдытыву, што ляжаў у Бэрлінскім Райхсбанку яшчэ з 1920 г., і на які нямецкія ўлады наклалі арышт. Спадзеючыся атрымаць гэтыя грошы пры дапамозе нямецкае фірмы ІВЕГ (ІWEG — Іnternationale Waren Export – und Import Gesellschaft m. b. H (mit beschränkter Haftung)*, беларускі ўрад падпісвае зь ею гандлёвае пагадненньне пад гарантыю ўкраінскага крэдыту ў 3 млн. марак. ІВЕГ выдзяляе ковенскаму ўраду БНР прамысловыя і спажывецкія тавары дзеля рэалізацыі іх беларускімі каапэратывамі. 3-за дрэннай якасьці тавараў белару­скі бок панёс вялікія фінансавыя страты. У студзені 1923 г. гандлёвае пагадненьне было скасаванае. Скандал з ІВЕГ унёс разлад сярод сябраў ураду В.Ластоўскага, які стаў адной з прычынаў урадавага крызысу.

Пасьля пераезду Рады міністраў у Прагу роля Бэрліну ў зьнешнепалітычнай дзейнасьці БНР паступова падае. Зь 1 верасьня 1922 г. цалкам спыняецца фінансаваньне місіі з боку ўраду, прадстаўніцтва пераходзіць на самаўтрыманьне. Пасьля падпісаньня Рапальскага пагадненьня паміж Нямеччынай і БССР Бэрлінская місія БНР фактычна знаходзіцца на паўлегальным становішчы. Дарэчы, трэба сказаць, што з усіх прадстаўніцтваў непрызнаных дзяржаваў у Бэрліне ў той час захавалася толькі беларускае. У лісьце Міністэрства замежных справаў Нямеччыны ад 28 жніўня 1923 г. да Дзяржаўнага камісара Прусіі заяўлялася:

«Пан А.Бароўскі як прадстаўнік БНР ні ў якім разе не замоўчваецца Міністэрствам замежных справаў. Яно разглядае яго і ягоных людзей, на жаль, як прадстаўнікоў адной з групаў замежных палітыкаў. БНР больш не існуе. Так званы Беларускі Народны Ўрад, які павінен прадстаўляць гэтую рэспубліку, знаходзіцца за межамі краю … у далейшым цярпець тое, што Бароўскі працягвае выдаваць пашпарты па палітычных матывах, немагчыма. Акрамя таго, яно супярэчыць пагадненьню, якое Нямеччына падпісала 5 лістапада 1922 г. з Савецкаю Сацыялістычнаю Рэспублікаю Беларусь…»

Канчаткова сваю дзейнасьць Дыпляматычная місія БНР у Нямеччыне спыніла ў кастрычніку 1925 г. пасьля сумна вядомай Другой г. зв. Усебеларускае канфэрэнцыі ў Бэрліне, на якой было прынята неле­гі­тымнае рашэньне аб ліквідаваньні ўраду БНР.

Аўтар: Уладзімер Сакалоўскі (1930 — 2013) – кандыдат філялягічных навук, супрацоўнік Інстытута літаратуры імя Янкі Купалы Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі і Бонскага ўнівэрсытэта (Нямеччына)

---

Заўвагі

¹Тэрмін «дыпляматычная місія» нярэдка выкарыстоўваецца ў дачыненьні да прадстаўніка ці дэлегацыі, што накіроўваецца ў іншую дзяржаву для выкананьня адмысловага дыпляматычнага даручэньня свайго ўраду. Згодна Венскае канвэнцыі 1961 г. адносна дыпляматычных прывілеяў і імунітэту «місія» адпавядае, паводле свайго статуту, «амбасадзе», «кансуляту» ці «прадстаўніцтву». Падчас сваёй дзейнасьці Надзвычайная дыпляматычная місія БНР у Бэрліне ўважалася Міністэрствам замежных справаў Нямеччыны як Прадстаўніцтва.

²Міжнародная фірма экспарту і імпарту тавараў з абмежаванай адказнасыцю.